Van oorsprong een instrument waaraan men op een zonnige dag door middel van een schaduwgever (bijv. een stift of een plaat) de (zonne)tijd kan aflezen. Zonnewijzers met de schaduwgever loodrecht op het aardoppervlak waren al in de Oudheid bekend.
Deze wijzers geven ‘ongelijke uren’. Men verdeelde het licht van de dag in twaalf stukken; ’s zomers, als de dagen langer zijn, waren de uren ook langer, ’s winters waren ze korter. Zonnewijzers met een op de Pool(ster) gerichte en dus evenwijdig aan de aardas staande schaduwgever hebben gedurende het gehele jaar even lange uren. Van dit type bezit het Groninger Museum een horizontaal, leistenen exemplaar met het jaartal 1580.In de provincie Groningen kennen we de volgende soorten zonnewijzers met een op de pool gerichte schaduwgever:
- equatoriale, waarbij de cijferring in het vlak van de equator is geplaatst; het is de gangbare tuinzonnewijzer (bijv. Pieterburen, in Domies Toen);
- horizontale, met de cijferreeks op een horizontaal afleesvlak (bijv. Haren, entree
begraafplaats Eshof);
- verticale, aangebracht tegen de gevel van een gebouw, veelal aan de zuidzijde ervan (bijv. de kerken van Baflo, Middelstum, Pieterburen); is het vlak duidelijk oostwaarts gericht, dan is dat aan het uurlijnpatroon te zien (Martinitoren, Groningen, 1748);
- kubusvormige, een combinatie van één horizontale en vier verticale wijzers (bijv. Bierum, bejaardenverzorgingstehuis Luingaborg); van dit type is de balustervormige variant met laag bij de grond geplaatste wijzerplaten (bijv. Zuidhorn, gemeentelijk eigendom) karakteristiek voor Groningen;
- bolvormige; ook deze worden alleen in Groningen aangetroffen (bijv. Leens, tuin Verhildersum, afleesbaar met een lichtstreep op de bol; Bourtange, tuin Commandeurshuis, afleesbaar met een lichtstreep in de bol);
- kruisdraadzonnewijzer, waarop de tijd met het schaduwkruispunt van twee draden wordt afgelezen (Appingedam, Gockingastraat, 1988: als draad doet de rand van een glasplaat dienst).
Op sommige zonnewijzers kan men behalve de tijd nog meer gegevens aflezen. Het meest uitvoerig kan dit op de zonnewijzer in het Prinsenhof te Groningen, in 1731 gemaakt door J. Doornbusch en G. Cramer. Hij geeft ook de datumlijnen, de Babylonische uren (hoe lang de zon sinds zonsopgang heeft geschenen) en de Italiaanse uren (hoe lang de zon tot zonsondergang nog schijnen zal). De ware of zonnetijd is niet gelijk aan de klokketijd: de laatste loopt ca. 30 minuten (gedurende de zomertijd ca. 90 minuten) voor bij de ware tijd. Om de beschouwer behulpzaam te zijn, is bij verschillende zonnewijzers een plaquette met tijdvereffeningstabel aangebracht: bijv. bij de Luingaborg in Bierum, aan de kerk van Pieterburen, bij de kruisdraadzonnewijzer in Appingedam en op de eerste trans van de Groninger Martinitoren.
[Roebroeck]
Lit.: J.G. van Cittert-Eymers en M.J. Hagen, Zonnewijzers in Nederland (Zutphen 1984) 41-52; E.LH. Roebroeck, ‘Zonnewijzers aan Groninger kerken', Groninger Kerken 2 (1985) 116-124; Zonnewijzers in de provincie Groningen (z.p. 1989).
