1. Gemeente in Oost-Groningen, gelegen tussen het Winschoterdiep in het N. en het Stadskanaal in het Z. ter weerszijden van het A.G.
Wildervanckkanaal; opp. 76,82 km2 met 28.547 inwoners (1998). Tot de gemeente behoren naast de hoofdplaats Veendam het dorp Wildervank en de volgende veenkoloniën en buurtschappen: Tripscompagnie (deels), Borgercompagnie (deels), Bareveld (deels), Langewijk, Wildervanksterdallen, Numero Een, Numero Dertien, Ommelanderwijk, Zuidwending, Kibbelgaarn (deels), Boven Veensloot (deels), Korte Akkers en Egypteneinde. Wildervank, Wildervanksterdallen en Bareveld werden in 1969 bij de gemeente Veendam gevoegd.Bij de gemeenteraadsverkiezingen van maart 1998 was de uitslag: PVDA 42,7%, VVD 17,5%, CDA 14,2%, Gemeentebelangen 8,0%, D66 6,2%, AOV/U55+ 4,3%, GPV/RPF 4,0% en P 3,1%. De 21 raadszetels werden als volgt verdeeld: PVDA tien, VVD vier, CDA drie, Gemeentebelangen één, D66 één, AOV/U55+ één en GPV/RPF één. Het gemeentebestuur zetelt te Veendam.
Behalve door een goed kanalenstelsel waaraan nog het Kanaal Veendam-Musselkanaal kan worden toegevoegd, is Veendam en omgeving ook goed ontsloten door verkeerswegen, m.n. de wegen Gieten-Delfzijl (N33) en Hoogezand-Ter Apel via Veendam (N366). Beide hebben aansluiting op de rijksweg A7 (Groningen-Nieuweschans).
2. Veenkolonie met een dubbel kanalenstelsel als as, nl. het Oosterdiep en het Westerdiep. Hoofdplaats van de gelijknamige gemeente. De stad-Groninger Adriaan Geerts, die zich later Wildervanck noemde, begon in 1647 met de ontginning van de venen in dit gebied. Geleidelijk werd de turfwinning teruggedrongen door landbouw en scheepvaart. In de tweede helft van de 19de eeuw nam het belang van de scheepvaart af en ontstond er een bloeiende aardappelmeelindustrie.
Doordat het Oosterdiep en het Westerdiep ruimte lieten voor bebouwing heeft zich hier in de 20e eeuw een dorpskern ontwikkeld, die in de meeste andere veenkoloniën ontbreekt. Vanwege het veel aanwezige groen wordt Veendam wel de parkstad van het Noorden genoemd.
De hervormde kerk uit 1660-1662 werd in 1765 vergroot; zij heeft een dikwijls verbouwde ommantelde toren. De kerk bezit een gesneden preekstoel uit 1767, een monumentale koperen kroon uit 1785 en enkele grafzerken uit de 17de eeuw. Zeer groot orgel, in 1928 door de fa. Faber en Dienes geplaatst achter het front van een orgel van J.W. Timpe uit 1824. Boven het orgel een wijzerplaat van 1782. Op de begraafplaats een aantal bijzondere 19de-eeuwse graven van de zeevaardersfamilie Hazewinkel.
De r.-k. kerk van Maria ten Hemelopneming is een driebeukige neoclassicistische zaalkerk, in 1844-1845 naar ontwerp van W.L. Hasselbach gebouwd. In 1924 is een nieuw, neogotisch koor naar plannen van W. te Riele toegevoegd. De zoldering is in 1924 door W. Triffterer o.a. met de tekens van de dierenriem beschilderd.
In het Borgerspark zijn enkele vroeger aan het Ooster-en Westerdiep gelegen kapiteinshuizen herbouwd. Het Veenkoloniaal Museum laat de geschiedenis van de vervening, scheepvaart, landbouw, industrie en negotie in de Groninger Veenkoloniën zien. Voor het museum een standbeeld van Anthony Winkler Prins (1817-1908).
Veendam heette eerst Boven-Munlendam, maar reeds in 1655 komt de naam Veendam voor. Betekenis: dam, in het veen aangelegd.
Schimpnamen voor de inwoners: Woapendaiven, Preekstouldaiven, Klokkedaiven, Bluvvers, Windhappers, Windmoakers, Blauwgörtvreters en Stobbeschieters.
Lit.: A. Prins, Op eigen benen. Beeld van tweehonderd jaar katholieke kerk in Veendam (Veendam 1995); F.E. Banga, Veendam, parel van de Groninger Veenkoloniën (Bedum 1988); W. Daudt, De opkomst van Veendam en Wildervank (Stadskanaal 1982); H.J. Top, Geschiedenis der Groninger Veenkoloniën (2de dr.; Veendam 1972); R.H. van Deest e.a. (red.), De stem die nimmer zweeg. 300 Jaar Hervormde kerk te Veendam (Veendam 1962); Gods werk in zwakheid volbracht.
Gedenkboek Gereformeerde kerk Veendam (Veendam 1959); G.H. Streurman e.a., Veendam 300. Gedenkboek in opdracht van het Gemeentebestuur uitgegeven bij het 300-jarig bestaan van Veendam 1655-1955 (Assen 1955).
