Gron.: Sapmeer.
Dorp in de gemeente Hoogezand-Sappemeer, tot 1949 hoofdplaats van de gemeente Sappemeer, doch toen reeds geruime tijd vergroeid met het naburige Hoogezand tot het tweelingdorp Hoogezand-Sappemeer. Tot de vroegere gemeente behoorden ook Achterdiep, Spitsbergen (deels), Jagerswijk, Oosteinde, Kleinemeer, Borgercompagnie (deels) en Tripscompagnie (deels). De veenkolonie Sappemeer is genoemd naar het in 1618 drooggelegde Sappemeer of Duivelsmeer. In 1621 vestigden zich hier de eerste verveners. Het Kleine Meer ten Z. ervan was in 1613 drooggelegd en ten N. van de kolonie werd het Achterdiep gegraven. Sappemeer was aanvankelijk belangrijker dan Hoogezand.
In de 18de eeuw verschenen vele scheepswerven langs het Winschoterdiep. Sappemeer ontwikkelde zich langs dit kanaal en zijkanalen en aan de spoorlijn Groningen-Nieuweschans (met een station) tot handelsen industriecentrum. In Kleinemeer kwam de tuinbouw tot bloei met veiling en proeftuin.
De hervormde kerk is een achtkante kerk met ingezwenkte koepel, in 1655-57 naar ontwerp van Coenraed Roeleffs gebouwd. Het witte zandstenen pilasterpoortje wordt bekroond met het wapen van de stad Groningen, de financier van het gebouw. Latere verbouwingen zijn bij de restauratie (1986-1990) grotendeels ongedaan gemaakt. Het interieur van de kerk bevat een preekstoel en herenbanken (tweede helft 17de eeuw). De vrijstaande toren is in 1763 gebouwd, met een bovendeel uit 1898.
De katholieke St.-Willibrorduskerk is een neogotische hallenkerk gebouwd in 1872-73 en ontworpen door P.J.H. Cuypers. Tot de nog in belangrijke mate volledige inventaris behoren het hoofdaltaar en de communiebank, beide in 1880 door het atelier Cuypers-Stolzenberg vervaardigd, en de preekstoel en kruiswegstaties van F.W. Mengelberg uit 1904. Enkele gebrandschilderde ramen zijn afkomstig uit de katholieke kerk te Martenshoek. De doopsgezinde kerk is een rechthoekig neoclassicistisch gebouw uit 1847.
De kerk bezit een preekstoel en diakenenbanken in neoclassicistische vormen uit het bouwjaar. Het orgel is gebouwd door G.W. Lohman, 1855, en vergroot door P. van Oeckelen in 1866. Naast de doopsgezinde kerk staat de pastorie ‘Croonhoven’ uit 1838: het geboortehuis van Aletta Jacobs.
Ten Z. van Sappemeer ligt de veenborg Welgelegen (1655) met Franse tuin. Vermeldenswaard is verder een industrieel monument, de voormalige strokartonfabriek van W.A. Scholten uit 1879. De oudste nog bestaande gebouwen dateren uit 1905.
Schimpnamen voor de inwoners: Aanbraaide hozen, katten.
Lit: K.G. Bos (red.), 50 Jaar Hoogezand-Sappemeer; naar een (soms) fel omstreden ‘Eenwording' (Hoogezand 1999); K.J. Vos, Hoogezand-Sappemeer in de voorbije eeuw (Hoogezand-Sappemeer 1999); J.J. Smedes, Rond Veenborg en Hooghout. Kleine historie van Hoogezand en Sappemeer (Hoogezand-Sappemeer 1984).
