Diocletianus, Caius Aurelius Valerius - Romeins keizer (284-305 n.C.). Hij werd in Dalmatië uit eenvoudige ouders geboren, maar wist van gewoon soldaat op te klimmen tot legaat van Moesia en werd in november 284 v.C. door zijn troepen tot keizer uitgeroepen.
Onder zijn beleid bereikte de absolute monarchie, begonnen tijdens het bewind van Domitianus, haar voltooiing. Daar hij inzag dat het rijksgebied onder voortdurend toenemende druk van de barbaren te uitgebreid was voor één regeringsleider, nam hij in 285 Maximianus tot mederegent aan met de titel van Caesar.
Het jaar daarop verleende hij hem de titel van Augustus en vertrouwde hem het Westen van het rijk toe, terwijl hijzelf het bewind over het Oosten voerde. In 293 n.C. nam iedere Augustus een hulpkeizer met de titel van Caesar. Aldus werd een nieuw regeringsstelsel geschapen, nl. de tetrachie. De twee Caesares, Galerius van Diocletianus en Constantius Chlorus van Maximianus, hadden recht van opvolging.
Diocletianus bracht ook bestuurlijke hervormingen: het rijk werd verdeeld in vier praefecturae, twee voor het Oosten en twee voor het Westen, die verder verdeeld werden in 12 dioeceses en 101 provincies. Italië werd een eenvoudige provincie zoals alle andere, onderworpen aan grondbelasting. Diocletianus trok een duidelijke scheidingslijn tussen militaire en burgerlijke bevoegdheid. Het hoogste burgerlijke gezag werd in handen gelegd van vier praefecti praetorio, terwijl de legermacht aangevoerd werd door duces. Diocletianus’ hofhouding had een sterk oosters karakter. Door dit alles werd het rijk een totalitaire staat, waarin de burgers subiecti werden, vastgelegd in verschillende beroepsbindingen: boeren werden aan de bodem verbonden in het colonatus, ambachtslui in beroepsverenigingen gegroepeerd. Ter beveiliging van de rijksgrenzen waren allen tot militaire dienst verplicht. Onder zijn beleid woedde een strenge vervolging van de christenen. In 305 n.C. deed Diocletianus afstand van de keizerlijke waardigheid, samen met Maximianus, ten voordele van de twee Caesares. Diocletianus trok zich terug in zijn paleis bij Salona en stierf in 313 n.C.
Nawerking: De gouden Sarkophaag, roman door Ferenc Mora, vert. uit het Hongaars, Amsterdam s.d.
