voorheen een vermaard tegengif; middel tegen allerlei kwalen
In vrijwel alle etymologische woordenboeken wordt gezegd dat orvietaan zo heet omdat de uitvinder uit het Italiaanse stadje Orvieto kwam. Dat is juist, maar daarmee kom je niets meer te weten over die uitvinder. Alleen Vercoullie (1925) noemt hem 'den vermaarden Luppi', maar wie in de Italiaanse etymologische woordenboeken duikt, ontdekt dat dit onjuist is.
Het orvietaan is zo genoemd naar uitvinder Girolamo di Ferrante uit Orvieto, een stad in de provincie Umbri‘ in Italië. Dit blijkt uit het boek Saggi linguistici (Florence 1957) van Bruno Migliorini, een gerenommeerde Italiaanse taalgeleerde. Volgens Migliorini verkreeg Girolamo in 1609 een privilege voor de bereiding en de verkoop van orvietaan in Toscane. Hij zou zijn tegengif, dat hij volgens geheim recept bereidde, echter vooral in Frankrijk hebben verkocht.
'Zijn weduwe, die het geheim had geèrfd', aldus Migliorini, 'sloot haar derde huwelijk met Cristoforo Contugi, die zich in de papieren waarmee hij in 1646 tot Fransman werd genaturaliseerd, 'le véritable Orviétan' noemde. In 1647 verkreeg hij patent voor de verkoop van het tegengif en het exclusieve gebruik van de naam orviétan. Tot het einde van de 18de eeuw hebben de erven Contugi zich op dit privilege beroepen.'
In het Frans werd dit woord voor het eerst geboekstaafd in 1625, in het Engels in 1676. In 1733 schreef D. van Hoogstraaten in zijn Groot Algemeen Woordenboek, bij het trefwoord 'Orvieto': 'Alhier is zeker tegengift, Orvietaan genoemd, door een vermaard Chimycus uitgevonden, het welk men gebruikt wanneer men enige vergift bekomen heeft.'
Volgens Migliorini stelde Girolamo het orvietaan samen uit 54 ingrediënten. Niet toevallig komt dit precies overeen met het aantal ingrediënten waaruit volgens Plinius het mithridaat (z.a.) is samengesteld. Lachatre (1852) noemt als bestanddelen onder meer teriakel, gedroogde adder, schorseneren, driedistel, meesterwortel, engelwortel, addertong en rozemarijn.
Migliorini vermeldt dat Girolamo zijn tegengif in Frankrijk 'met het gebruikelijk spektakel van de charlatan' aan de man bracht. In het Frans kreeg orviétan of marchand d'orviétan dan ook mede als betekenis 'kwakzalver', 'wonderdoener', 'charlatan die op het marktplein wondermiddeltjes verkoopt'.
Vooral in de 17de eeuw was orvietaan zeer in zwang, zonder twijfel tot groot genoegen van de erven Contugi.
