gewennen aan een vergif door er telkens grotere doses van toe te dienen of te gebruiken
Koning Mithridates VI [132-63 v.Chr.] had een moeilijke jeugd. Toen hij twaalf was volgde hij zijn vader op als koning van Pontus. Maar zijn moeder en andere familieleden stonden hem naar het leven. Trouwe aanhangers namen hem daarop mee naar de bergen, waar hij grote ontberingen leed.
Na zeven jaar keerde hij terug naar huis. Voor zijn moeder en ontrouwe bloedverwanten was hij keihard. Volgens sommigen stierf zijn moeder door mishandelingen, volgens anderen door vergiftiging. Zij zou zeker niet het enige familielid zijn dat door Mithridates werd omgebracht. Mithridates vergiftigde in ieder geval zijn zuster en vermoordde later zijn zoon.
Mithridates was buitengewoon wreed. Hij haatte de Romeinen en bracht eens een Romeinse veldheer ter dood door hem kokend goud in zijn mond te gieten, als teken van de Romeinse hebzucht. Hij was ook verantwoordelijk voor wat wel de 'Aziatische Vespers' wordt genoemd. Onder zijn leiding werden in 88 v.Chr. in één dag ruim 80Ê000 Romeinse inwoners van Klein-Azië vermoord.
Door zijn wreedheid en willekeur slaagde Mithridates er nooit in zijn onderdanen aan zich te binden. Volgens de overlevering leefde hij in constante angst te worden vergiftigd. Om zijn belagers voor te zijn, gewende hij zich aan allerlei vergiften door er steeds grotere doses van in te nemen. Toen hij zich uiteindelijk, na door Pompeius te zijn verslagen, met vergif van het leven wilde beroven, lukte dat niet, zo wil de overlevering. Volgens sommigen liet hij zich daarop door een soldaat doden; volgens anderen pleegde hij zelfmoord door zich op zijn zwaard te werpen.
Mithridates verrijkte het Nederlands met twee woorden. Het oudste is mithridaat, ook te vinden als mithridatus, mithridates, mithridatium en mithridatisme. Koerbagh vermeldt dit in 1668 en geeft als omschrijving: 'vergifts tegengift, of tegengift. Dit is een geneesmengsel van verscheyde enkele geneeskruyden t'saamen gemengt, en is zeer goed tegens vergift, en tegen veel anderen kwaalen'. Aan het eind van de 19de eeuw werd dit woord verdrongen door het werkwoord mithridatiseren, dat in de Grote Van Dale (1992) wordt omschreven als 'gewennen aan een vergif door er telkens grotere doses van toe te dienen of te gebruiken'.
In hun annotatie van Plinius' Naturalis Historiae gaan Bostock en Riley (1856) er echter van uit dat Mithridates' immuniteit voor alle vergiften op een fabeltje berust.
Plinius is de voornaamste bron voor de samenstelling van het mithridaat. In dit werk, dat in 77 n.Chr. werd voltooid, komt dit tegengif vier maal ter sprake. Zo schrijft Plinius in boek XXIII, hfdst. 77: 'Nadat de machtige monarch Mithridates verslagen was, vond Gnaeus Pompeius in diens privé-vertrek een eigenhandig geschreven recept voor een tegengif; het kwam hier op neer: neem twee gedroogde walnoten, twee vijgen, en twintig bladen wijnruit, stamp die fijn onder toevoeging van wat korrels zout. Wie dit middel voor het eten inneemt, is voor die dag bestand tegen alle vergiften.' In boek XXIX, hfdst. 8 heet het dat mithridaat is samengesteld uit 54 verschillende ingrediënten.
Hoewel het Woordenboek der Zamenleving in 1836 vermeldt dat 'in den laatsten tijd' het geloof in de werking van mithridaat aanzienlijk is verminderd, bericht Nieuwenhuis in 1859 dat er nog ijverig naar 'een algemeen werkend tegengift' wordt gezocht. 'Orfila prijst ons het eiwit als zoodanig aan', aldus Nieuwenhuis, 'en inderdaad, hij overdrijft niet'.
Koning Mithridates was niet alleen wreed, hij was ook buitengewoon intelligent. Volgens Plinius sprak hij de 22 talen van de door hem onderworpen volkeren. Om die reden gaven J.C. Adelung en J.S. Vater in 1806 een standaardwerk over de vergelijkende taalkunde de titel Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde.
