De Ned. staat is, zoals de meeste andere staten, een eenheidsstaat. Extern en intern is er één gemeenschap. In de Grondwet is dit karakter van eenheidsstaat, waarbij de onderdelen van het geheel (provincies, gemeenten enz.) hun bevoegdheden aan het centraal gezag (Grondwet en wet) ontlenen, neergelegd.
De Republiek der Verenigde Nederlanden (1588-1795) was een samengestelde staat. Ze was een statenbond, d.w.z. een door verdrag (Unie van Utrecht, 26 Januari 1579) tot stand gebrachte vereniging van verscheidene Staten, waarbij de souvereiniteit bij de zelfstandige onderdelen bleef en de centrale overheid geen direct gezag over de burgers van de deelstaten had.
Statenbonden komen nu niet meer voor. Ons land werd in 1798 direct een sterk gecentraliseerde eenheidsstaat.
Verschillende grondwetsartikelen zijn nu nog als een reactie tegen het oude federalisme, dat ernstige nadelen had, te beschouwen. Volgens de plannen van G.
K. van Hogendorp zou de Ned. staat meer het karakter van een bondsstaat vertoond hebben. Zwitserland en de Ver.
St. van Amerika (U.S.A.) werden van een statenbond een bondsstaat, d.w.z. een samengestelde staat, waarbij in de grondwet de bevoegdheid van de centrale regering tegenover die van de regeringen der afzonderlijke deelstaten geregeld is en de centrale overheidsorganen direct gezag over de burgers der deelstaten uitoefenen. Duitsland was tot 1871 een statenbond, toen werd het een bondsstaat en sinds 1933 (Hitler) was het een eenheidsstaat.
Rusland was tot 1917 onder het tsarisme een eenheidsstaat en werd toen door de bolsjewistische revolutie een bondsstaat: de U.S.S.R., thans bestaande uit 16 deelstaten.De grenzen tussen statenbond en bondsstaat wisselen. Men moet deze niet te statisch en te dogmatisch bezien. In de U.S.S.R. hebben de 16 deelstaten het recht om eenzijdig uit de federatie te treden; in de Ver. St. (48 staten) en Zwitserland (22 kantons) bestaat een dergelijk recht niet. In de Rep. der Ver. Ned., ofschoon slechts een statenbond, bestond dit recht van secessie niet.
Volgens sommigen hebben de Britse dominions het recht van secessie. Door de grondwetsherziening van 1944 kregen de deelstaten van de Sowjet-Unie grotere zelfstandigheid tegenover het buitenland.
Een nog losser verband dan de statenbond is de personele unie, waarbij de enige band gevormd wordt door de gemeenschappelijke vorst, en de reële unie, waarbij de samenstellende staten, weer met één gemeenschappelijk staatshoofd, naar binnen wel, naar buiten niet souverein zijn, doch de eenheid in de staatsordening als doel gesteld is. Ned. vormde van 1815-1890 (dood van koning Willem III) een personele unie met Luxemburg, hetgeen in de Grondwet tot uiting kwam. Sinds de grondwetsherziening van 1922 laat de Grondwet dit door de bepaling: ‘De Koning kan geene vreemde Kroon dragen’ niet meer toe. De reële unie tussen Ijsland en Denemarken werd tijdens de afgelopen wereldoorlog verbroken. Dergelijke unies bestaan nu niet meer, tenzij men het Britse Gemenebest van Volken als een personele unie (met als enige band de ‘common allegiance to the Crown’) of een reële unie (zowel de Kroon alsook het gemeenschappelijk burgerschap als banden) zou willen beschouwen.
S. Brie, Theorie der Staatenverbindungen, 1886.
R. Kranenburg in: Algemeene Staatsleer, hoofdstuk VI, 1937.
