gemeente ten z.w. van Tilburg, bestaande uit de dorpen Alphen en Riel en de gehuchten en buurten Druisdijk, Vijfhuizen, Alphen-Oosterwijk, Ter-0(e)ver, Kwa(a)lburg, Alphen-Boshoven, Boslust, Hondseind, Looienhoek, Spaansehoek, Venweg, ’t Zant, Kerkeind (Riel)' Zandeind, Brakel. Inwoners 5761 (1983); oppervlakte; 5678 ha.
Ligging: De gemeente grenst ten zuiden aan Baarle-Nassau, ten westen aan Chaam en Gilze, ten noorden en oosten aan Tilburg en ten oosten nog gedeeltelijk aan Poppel (B).Wapen: In blauw drie bergen van goud; het schild gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee parels (1817).
Geschiedenis: De naam wordt in verband gebracht met Alpheim, woonplaats van elfen of kabouters, waarover ook verschillende legendes in Alphen bekend zijn. Ook met een zekere Alf als stichter van de plaats. In het dorp Alphen zijn vele prehistorische vondsten gedaan, o.m. in Kwaalburg, grafheuvels van 2500 v. Chr. Er werden ook vondsten uit de Romeinse en Frankische tijd gedaan. Alphen wordt reeds in 712 genoemd, toen het als nederzetting geschonken werd door dc edelman Engelbrecht aan St.Willibrord, die het bij testament van 726 naliet aan de Abdij van Echternach, die in Alphen enkele eeuwen lang bezittingen had.
Deze werden in 1 175 overgedragen aan de Abdij van Tongerlo, die toen ook het recht kreeg om er een pastoor te benoemen. Nadien hadden de heren van Breda er vele bezittingen, o.m. de hoeve Nieuwlandt, die door Godevaert II, heer van Breda, in 1216 aan Tongerloo werd geschonken. In de 13e eeuw kreeg de abdij er nog meer gronden in bezit.
In het gehucht Ter Oever bezaten de Tempeliers, een orde van kruisridders, omstreeks 1100 een hofstad Ter Brake. Deze orde werd echter in 1312 ontbonden. De hofstad in Alphen kwam toen aan de Malthezer ridderorde, die er een commanderij inrichtte met kapel en tienden onder Alphen, Oosterhout, Dongen e.a. Deze kapel werd omstreeks 1840 afgebroken.
De goederen van de commanderij kwamen in het begin van de 18e eeuw, als een bezit van het Huis van Nassau, aan de prins van Oranje; er ontstond hierover een geschil met ridder Fourneuse, commandeur van de Brake in naam van de Orde van Maltha; dit werd bij verdrag geregeld in die zin, dat de Oranjes jaarlijks aan de ridderorde een bedrag aan rente moest betalen.
Er is steeds een nauwe band met de Baronie van Breda geweest. De jongere zonen van de heer van Breda noemden zich heer van Alphen, zoals Gillis van Breda, heer van Alphen; Gertrudis, vrouwe van Alphen, die huwde eerst met Gillis van Oudenaerde en later met Godevaert van Wesemale. De zonen werden later heren van Ulvenhout en Alphen genoemd, zoals in de 14e eeuw Philip en Raso van Liedekerke. In 1370 deed Jan, heer van Alphen, een gift op het goed de Brake ten behoeve van Willem, gezegd van Riel, welke in 1379 door Waltherus als heer van Alphen werd bevestigd. In 1334 was de heerlijkheid door hertog Jan van Brabant mede verpand geweest aan Raso van Liedekerke; het geheel ging later over aan Willem van Duivenvoorde en vervolgens aan Jan van Polanen; op deze wijze werd Alphen bij het Land van Breda gevoegd.
In 1543 werd Alphen afgebrand door Gelderse troepen, terwijl het dorp ook leed onder de pest, met name in 1604 en rond 1625. De St.Willibrorduskerk werd ook hier aan de katholieken ontnomen; in 1653 kreeg Alphen zijn eerste predikant, nadat in 1648 de altaren in de kerk waren weggebroken. Eerst in 1820, toen er in Alphen nog maar één hervormde woonde en de protestantse gemeente met Chaam en Baarle-Nassau werd samengevoegd, kwam de kerk weer terug aan de katholieken. Alphen bezat daarnaast nog een kapel aan de Druisdijk, toegewijd aan St.Martinus, en een kapel op het goed Ter Brake. Daarnaast had ook het dorp Riel de beschikking over een eigen bedehuis. Legenden: De ratten van het Ulekasteel in Alphen In Alphen weten ze nog waar het stond: het Ulekasteel, dat door de ratten werd verwoest.
Het moet in de buurt van het Hondseind zijn, in de richting van de Maastrichtse baan. Maar van dit kasteel is geen steen op een ander blijven staan. Hier woonde een heer, die bekend stond om zijn wreedheid en onbarmhartigheid. Eens toen de oogst van de boeren helemaal mislukt was, kwam het bevel van het kasteel dat de pachtprijs betaald moest worden.
Vol zorgen trokken tientallen boeren naar het kasteel, maar ze hadden geen geld. De heer liet de opstandige boeren in een houten schuur opsluiten. Er werden takkebossen aangesleept en zelf wierp hij er een brandende fakkel in. Maar boven het geknetter van het vuur en het gekreun der boeren hoorde hij een van hen nog roepen: Als ratten hebt ge ons vernietigd. Door de ratten zult ge omkomen.
En in de nacht zwommen tienduizenden ratten over de kasteelgracht. Ze drongen door tot in de kelders en zolders en vernietigden de balken. Met een donderend geraas stortte het Ulekasteel in. Toen wierpen de ratten zich op de kasteelheer en ze vochten om het laatste beentje van deze wrede man.
De kabouters bij het Hof ter Brake In het Brabantse dorp Alphen op den Dekt stond eens het kasteel Hof ter Brake, waarvan in de 19e eeuw nog bouwvalresten te zien waren, maar waarvan nu alleen een schoorsteensteentje van hard terra-cotta over is. Daarop staat een afbeelding van Judith met haar bloederig werk in de tent van Holofernes. Het is ingemetseld in een huis in ter Over.
En ook de grachten van het Hof zijn teruggevonden met tal van prehistorische vondsten. Het zijn deze grachten geweest, die in één nacht door kabouters zijn gegraven.
Middelen van bestaan: hoofdzakelijk landbouw, gemengd bedrijf; aanvankelijk was ook schoenen lederindustrie van belang.
Monumenten: Laat-gotische toren, Kempische gotiek uit i 559, die bij de afbraak van de kerk in 1909 behouden bleef; werd in 1885 gerestaureerd, in de tweede wereldoorlog zwaar beschadigd; in 1968 opnieuw gerestaureerd; 17e eeuws huis met trapgevel; St.Martinuskapel aan de Druisdijk; enkele oude boerderijen. Boerderij De Braake dateert uit de 17e eeuw. Het huis heeft een trapgevel en vensterbogen. Op dezelfde plaats stond eens de „hoffstadt der Tempelieren”. Nadat zij verdreven en uitgeroeid waren vestigden de Malthezer Ridders er zich in hun Commanderije. Zij stichtten een kapel gewijd aan St.
Johannes de Doper. In 1744 waren hiervan nog overblijfselen zichtbaar.
De gemeente Alphen en Riel is aangesloten bij het Stadsgewest Tilburg.
Onderwijs: kleuterschool, basisschool en scholengemeenschap voor LBO te Alphen; kleuterschool en basisschool te Riel. Alphen heeft een gemeentelijk sportpark de Alfheim; Riel in De Krim en Leijkant.
Recreatie: Landgoed Het Zand, 236 ha bos en hei ten noordwesten van Alphen; gebied dat tot de boswachterij Chaam behoort (totaal 1245 ha.).
Bron: J. B. Krüger: Kerk.gesch. Bisdom Breda, 1875; dr. H. van Velthoven: Brabant een gewest in opkomst, 1949; P. G.
Bins: Toer.gids, 1965; W. C. Binck: Omzwervingen in de Alph. preh.; Kunstreisboek van Nederland; Beschrijving der Stadt en Lande van Breda, 1744; Anton van Oirschot: Spoken en kastelen in Nederland.
