Kruisgewelven zijn gewelven die ontstaan door de doordringing van twee halve cilindervlakken. Daardoor vormen zich boven een vierhoekige plattegrond snijdingslijnen die elkaar in het middelpunt ontmoeten. De Romeinen kenden dit type gewelf.
Het vond zijn belangrijkste toepassingen in de romaanse periode en later in de renaissance. In de praktijk is het de samenstelling van vier kappen, die de afgesneden delen van twee elkaar kruisende halve tonnen van dezelfde straal en kruinhoogte zijn. De scherpe elliptische snijlijnen (graten) komen in het midden samen en zijn binnenwaarts inspringend.
Hiermee onderscheidt het kruisgewelf zich van het kloostergewelf. De last van de kappen wordt naar de hoekpunten geleid. In de late romaanse perioden is men gaan experimenteren met vorm en constructie van de kruisgewelven, wat resulteerde in het gotische kruisribgewelf.
Bijzondere vormen van kruisgewelf ontstaan door interpenetratie met kegel- en ringvormige gewelven, b.v. over een kooromgang. Boven rechte trappen en opgangen werden klimmende kruisgewelven gemaakt.
