In 1959 door Benjamin Harkarvy en Carel Birnie opgericht. Het is feitelijk ontstaan uit de onvrede van een groot aantal dansers die tot dan toe aan het Nederlands Ballet van Sonia Gaskell waren verbonden.
Het artistiek klimaat aldaar en de alles dominerende persoonlijkheid van Sonia Gaskell brachten hen ertoe ontslag te nemen. Het betrof de balletmeester Benjamin Harkarvy, zakelijk leider Carel Birnie en o.a. de dansers: Rudi van Dantzig, Jaap Flier, Aart Verstegen, René Vincent, Marianne Hilarides, Sonja van Beers en Willy de la Bye. Subsidie verkreeg het Nederlands Dans Theater niet daar de overheid andere plannen had met de Nederlandse balletgroepen. Men wilde namelijk al lange tijd komen tot één nationaal balletgezelschap en er was voor een nieuwe splintergroep geen plaats. Juist deze zware strijd om het recht van bestaan maakte van het Nederlands Dans Theater een hechte groep, die bijzonder bleek aan te slaan bij de jeugd en de jonge volwassenen. Vooral de jazzballetten van Hans van Manen zorgden binnen zeer korte tijd voor een grote populariteit.
Een gunstige gebeurtenis voor het gezelschap was het vertrek, in 1961, van het Nederlands Ballet uit Den Haag om zich in Amsterdam met rijkssubsidie te vestigen als Nationaal Ballet. Den Haag, met het regeringscentrum alsmede de belangrijkste diplomatieke vertegenwoordigingen, zag zich zonder vast balletgezelschap geplaatst. Het werd een prestigekwestie die resulteerde in een gemeentelijke subsidie aan het Nederlands Dans Theater. Dat ging volledig tegen het overheidsbeleid in. Pers en publiek erkenden al snel het unieke karakter van de groep en de hoge kwaliteit van de vertoonde werken. Het Nationaal Ballet bracht immers een overwegend klassiek repertoire, dat met voorbeelden uit de hedendaagse moderne dans- en balletkunst werd afgewisseld.
Het Nederlands Dans Theater benaderde het publiek echter van de andere kant, door een overwegend eigentijds, modern repertoire te brengen, dat slechts hier en daar afgewisseld werd met korte klassieke werken zoals pas de deux en divertissementen. Hierdoor bereikte men zowel een deel van het publiek van het Nationaal Ballet als een geheel nieuw publiek dat zich bij de voorstellingen van het Nationaal Ballet niet thuis voelde. Ondanks het feit dat een aantal dansers zich in 1961 weer onder leiding van Sonia Gaskell stelde bij het Nationaal Ballet, bleek het Nederlands Dans Theater op een stevige basis te steunen. In 1961 kreeg Hans van Manen de leiding van het gezelschap en vanaf 1963 deelde hij die met Benjamin Harkarvy. Beiden hebben de eerste tien jaar van het bestaan van het Nederlands Dans Theater zeer duidelijk het gezicht van de groep bepaald. In 1968 verliet Benjamin het Nederlands Dans Theater en zijn plaats werd door Glen Tetley ingenomen.
Hierbij verdwenen de klassieke interludes en het repertoire ging dan voornamelijk bestaan uit de werken van Hans van Manen en de Amerikaan Glen Tetley, alsmede van Anna Sokolov, Jaap Flier, John Butler en Job Sanders. Er vond na 1969 ook een langzame accentverschuiving plaats van verhalende en thematische werken naar abstractere, afgewisseld met experimentele en soms humoristische werken. Er werd ook dikwijls een beroep gedaan op jonge Amerikaanse koreografen zoals Louis Falco, James Waring en Cliff Keuter. Na deze richtingverandering was er eigenlijk geen plaats meer voor de abstracte en toch op de klassieke ballettechniek gebaseerde balletten van Hans van Manen en na de totstandkoming van het ‘naaktballet’ Mutations van Hans van Manen en Glen Tetley, verlieten beiden in 1970 het Nederlands Dans Theater. Twee seizoenen lang nam Jaap Flier de artistieke leiding waar maar vertrok in 1972 na een conflict met de dansers wegens zijn radicale instelling. Hij wilde vrijwel uitsluitend experimenteel werken.
Van 1972 tot 1974 was de leiding in handen van Carel Birnie, maar ook dat werkte niet bevredigend en het kwam opnieuw tot een uitbarsting, die even dreigde te resulteren in het ontslag van Carel Birnie. De kwestie werd opgevangen en de leiding werd overgedragen aan de koreografen Hans Knill en Jiri Kylian. Het evenwicht van de groep werd hersteld en dat resulteert in een repertoire dat zowel vernieuwend als experimenteel probeert te zijn. Evenals bij het Nationaal Ballet vroeger is de perfectionering van de presentatie en de esthetisering een belangrijke rol gaan spelen. Inmiddels is een Nederlandse dans- en balletcultuur ondenkbaar geworden zonder een Nederlands Dans Theater.Zie ook : Nederland, ballet in.
Bert Westra
