Meestal om vijf, tien voor twee komt bij een hekje aan een van de vijvers van Artis een grote groep pelikanen bijeen. Ineengedoken, de snavels soms op het hekje rustend, staan ze te wachten op hun verzorger die klokslag twee met een emmertje vis te voorschijn komt.
Loopt de man voor etenstijd met lege handen langs, dan reageren ze niet. Maar heeft hij het verlokkende emmertje bij zich dan fladderwaggelen ze haastig naar de vijver. Met hun grote zwemvoeten zo hard watertrappend als ze kunnen, de vleugels uitslaand om nog sneller vooruit te komen, reppen ze zich naar het bruggetje waar het voedsel wordt uitgedeeld. De snavels, die eerst wel lang maar qua vorm toch niet zo uitzonderlijk leken, worden nu opengesperd. De van een stevige haak voorziene bovensnavel verandert niets, die is niet meer dan een deksel op een doos, maar de onderste wordt eensklaps ettelijke keren zo groot. Daar de twee buigzame buitenkanten door een soepele en zeer rekbare huid met elkaar zijn verbonden, kan de ondersnavel zich ruim verbreden en verdiepen tot een groot ‘schepnet’ met een inhoud van om en nabij de tien liter – een flinke emmer dus.
Dat vangnet komt ook in gevangenschap goed van pas want ze kunnen er prachtig de toegeworpen vis mee opvangen. Tenminste als hun concurrerende familieleden, de aalscholvers, ze niet voor zijn. Die zien af en toe zelfs kans de vissen uit de bek der pelikanen te ratsen vóór deze gelegenheid hebben hem te sluiten. In de vrije natuur komen de vissen niet uit de lucht vallen; daar moeten de vogels op jacht. Er zijn verschillende methoden voor. De eenvoudigste is, rustig rondzwemmend, ineens met kop en hals onder water te duiken om een langszwemmende vis op te scheppen. Erg diep kunnen ze niet komen; dat wordt verhinderd door de vele luchtzakken die ze in het lichaam hebben en die ervoor zorgen dat ze als ballonnen op het water drijven. Pelikanen zijn dan ook heel wat minder log dan ze eruitzien en de weegschaal geeft maar een fractie aan van hetgeen ze zo op het oog schijnen te wegen. Van duiken moeten ze het daarom niet hebben.
De meest effectieve manier om aan de kost te komen is het gezamenlijk vissen in een soort drijfjacht. Een aantal pelikanen stelt zich in één lijn op en spreidt de vleugels zo wijd mogelijk ten einde op en in het water grote schaduwen te werpen, die de eronder zwemmende vissen doen vluchten. Een gesignaleerde school – de vogels kunnen verbazend goed onder water zien – wordt zo langzaam maar zeker door de in een halve cirkel opererende pelikanen naar ondiepe plaatsen gedreven waar de vissen gemakkelijk kunnen worden opgeschept. Ook vormen de vogels wel een grote cirkel om de zich daarin bevindende vissen bijeen te drijven. Elke pelikaan verricht zijn aandeel in het werk stipt volgens vaste regels. Zo synchroon gaat het dat de vogels op het juiste ogenblik precies gelijk de kop in het water steken om de buit op te halen.
Ze zijn niet in staat de vissen onder water al in te slikken zoals hun familieleden, de jan-van-gents. Te veel liters water zouden ermee naar binnen gaan. Eerst komen ze met de kop boven water, steken de punt van de snavel naar beneden om het overtollige water te laten weglopen en pas dan gaat de snavel omhoog en kan het zaakje in het bijzonder wijde keelgat glijden. Hoe wijd bleek een paar maal in Artis, onder ander toen een exemplaar eens een groot stuk van een borstel had ingeslikt, iets wat hem ongetwijfeld wat al te zwaar op de maag lag. Pelikanen, zeker jonge exemplaren, zijn vaak erg speels en rommelen met alles wat ze in het water vinden. Vaak geven ze takjes of andere drijvende objecten aan elkaar door, pakken ze weer af, kortom hebben, heel ongewoon voor vogels, allerlei spelletjes waarmee ze zich uren kunnen bezighouden.
En als het erg wild toegaat – vaak zitten drie, vier snavels in elkaar ‘verward’ – dan schiet het speelgoed ook wel eens het keelgat in. Zoals het stuk borstel. Geen nood echter: een paar verzorgers hielden het dier vast en zijn snavel open, waarna de dierenarts, na zijn arm te hebben ingevet, deze in de slokdarm stak en met de hand de maag kon aftasten. Met succes, hij diepte er het stuk hout van vijfentwintig bij acht centimeter uit op, plus nog een stuk glas van acht bij acht centimeter. Een andere keer was het een leeg verfblikje dat de pelikaan dwars zat. Geen enkele keer werden nadelige gevolgen van de gulzigheid ondervonden, zelfs het stuk glas had geen verwondingen in de maagwand veroorzaakt.
Op een keer zag ik hoe alle pelikanen achter een van hun soortgenoten aanzaten, die iets groots in de snavel had. Het leek een grote pruik bladeren of een pol gras die het dier, de kop recht omhoog, vruchteloos poogde door te slikken – vruchteloos omdat het erg groot was en de andere vogels hem bovendien weinig kans gaven. Ze hakten rustig met hun haaksnavels op de gevulde ‘zak’ in. De zaak begon een ander aspect te krijgen toen ik plotseling een poot uit de even geopende snavel te voorschijn zag komen. Even later, toen de pelikaan door zijn familie al te lastig werd gevallen en ten einde raad z’n snavel in één keer leegde, werd het raadsel opgelost. Er kwam een … volwassen wijfjeseend te voorschijn, behoorlijk verfomfaaid maar springlevend. Het dier zwom haastig een eindje weg, bleef toen stil liggen en begon, alsof er niets gebeurd was, toilet te maken …
De hoeveelheid vis die ze dagelijks verorberen is aanzienlijk. Onderzoekers hebben eens uitgerekend dat wat de pelikanen uit een meer in Oeganda opdiepen, groter is dan de totale hoeveelheid die ter plaatse aan de grootste vismarkt door vissers wordt aangevoerd. Bij overvloed aan vis en een al gevulde maag kunnen pelikanen nog een flinke hoeveelheid opslaan in de reusachtige keelzak tot er in het inwendige weer plaats is. Zo vol stoppen ze zich soms dat ze niet meer uit het water kunnen opvliegen. Op het land sleept hun keelzak dan over de grond!
In dierentuinen zijn witte of roze pelikanen, zoals ze ook wel worden genoemd, heel gewone verschijningen die er goed aarden en er meer dan veertig jaar kunnen leven. In de dierentuin van Wellington stierf er een op 60-jarige leeftijd. Desondanks planten ze zich er maar zelden voort. Wat er precies aan de verzorging mankeert – want daar ligt het ongetwijfeld aan – is niet duidelijk.
Pas uit het ei gekomen pelikaantjes zijn ware monstertjes, kale zakjes botten, met een eigenaardige korte snavel waaraan een blauwzwarte keelzak hangt. Alles aan ze is buiten de toch al zonderlinge pelikaan-proporties. Ze groeien razendsnel, maar niet op alle punten evenveel. Hun buik spant de kroon en dijt in enkele dagen enorm uit. Eten, eten is het parool. Dikbuikige monsters zijn het met een doorlopend vragende, naar verhouding nog vrij kleine snavel.
De ouders hebben het er bijzonder druk mee; voor het grootbrengen van één jong moeten ze, gedurende de tien tot veertien weken dat dit in beslag neemt, zo’n 75 kilo vis vangen. De jongen halen de voorverteerde vis zelf uit de keelzak of de strot van het ouderdier; zonodig gaan ze in de ondersnavel staan en steken kop en hals diep in de keel van vader of moeder. De tijd op het nest is een van de weinige perioden waarin pelikanen geluid maken; onophoudelijk schreeuwen ze om voedsel. Na een maand hebben ze de omvang van een kip en een dag of veertien later stappen ze van het nest af. Met drie maanden dragen ze een grijs pakje, dat pas na twee jaar plaats maakt voor het definitieve verenkleed. In de broedtijd krijgen de volwassen dieren een duidelijk roze tint, veroorzaakt door kliersmeer dat met de snavel over de veren wordt gewreven. Roze pelikanen kunnen behoorlijk oud worden; in dierentuinen zijn leeftijden van meer dan 50 jaar bekend.
■ Totale lengte 1.40-1.80 m; vleugelspr. 2.20-2.60 m; snavel 35-45 cm.
Wit tot rozewit met enkele zwarte vleugelpennen. Geelachtige plek op borst. Gele ondersnavel en keelzak, roodachtig gele bovensnavel met rode punt. Rode of roodbruine ogen.
Voedsel: Voornamelijk vis; ook andere waterdieren, o.a. kuikens.
Broeden in kolonies. Groot takkennest in bomen, op grond, in bosjes of moerassen, tot 2.50 m doorsnede; 1-4, meestal 2-3 eieren; broedtijd 28-30 d.
Visrestanten in nesten verspreiden vreselijke stank. Gemeten vliegsnelheid 80 km p.u. Zie ook pelikanen.
White Pelican • Rosapelikan, Gemeiner Pelikan • Pélican commun
Pelecanus onocrotalus.
