Schurkenstaat is geen woord dat je snel in de mond neemt. Althans: dat zal ik zelf niet snel doen. Maar voor Rusland is er inmiddels geen ontkomen meer aan. Dat is stellig en overduidelijk een regelrechte schurkenstaat.
Vorige week werd dit nog eens onderstreept door de liquidatie van Jevgeni Prigozjin en Dmitri Oetkin – de oprichter en baas van het Wagner-huurleger. Zelf waren dit natuurlijk ook volkomen gewetenloze schurken. Maar bij die liquidatie kwamen ook piloten, een stewardess en een cameraman om. Tien mensen vermoorden om enkele staatsvijanden uit te schakelen, dat mag je nietsontziend noemen.
Eerste lancering in het Engels
Schurkenstaat is een vertaling van het Engelse rogue state. Het Engels kent deze woordcombinatie sinds 1982. In het Amerikaanse weekblad Newsweek schreef Henry Kissinger toen een lang opiniestuk getiteld ‘How to Deal With Moscow’. Kissinger, die onder twee Amerikaanse presidenten had gediend als minister van Buitenlandse Zaken, zette uiteen hoe de Sovjet-Unie wereldwijd steeds meer corrupte regimes steunde. ‘Soviet military equipment [is] pouring into the rogue state of Libya’, schreef hij onder meer.
Bij mijn weten is dit de vroegste vindplaats voor de woordcombinatie rogue state. Of Kissinger die kwalificatie zelf heeft verzonnen, weet ik niet. Wikipedia en diverse andere bronnen laten de geschiedenis van deze woordcombinatie pas twaalf jaar later beginnen, in 1994. De regering van president Bill Clinton wees toen vijf landen aan als ‘rogue-states’: Cuba, Iran, Noord-Korea, Libië (toen onder Gaddafi) en Irak (toen onder Saddam Hussein). Maar Kissinger kwam er dus al eerder mee.
Eerste en tweede lancering in het Nederlands
In het Nederlands werd schurkenstaat twee keer gelanceerd. De eerste maal in 1963. Dagblad Het Parool had het toen in een terugblik op de Tweede Wereldoorlog terloops over ‘Hitlers satanische schurkenstaat’. Aangezien het Engelse rogue-state toen nog niet bestond, kan dit niet de bron zijn geweest. Ik houd het er maar op dat de auteur – zijn of haar naam ontbreekt – dit woord zelf heeft verzonnen. Vervolgens raakte het in vergetelheid. Althans, daarna bleef het decennialang ongebruikt.
In 1994 volgde een tweede lancering – andermaal in Het Parool. In een hoofdredactioneel commentaar schreef dit dagblad toen over een topontmoeting tussen de Russische president Jeltsin en de Amerikaanse president Clinton. Het was een tijd van ‘Koude Vrede’ zoals Jeltsin het noemde, met een knipoog naar Koude Oorlog. Rusland steunde Iran en dat was tegen het zere been van de Verenigde Staten. Amerikaanse Republikeinen eisten hardere maatregelen. Het Parool: ‘Ook Clinton beschouwt dat land [Iran] als een “schurkenstaat” die probeert met Russische hulp een kernbom te maken, maar hij is geen boodschappenjongen van de Republikeinse leiders.’
Ditmaal werd “schurkenstaat” dus wel rechtstreeks aan rogue-state gekoppeld. Zie de verwijzing naar Clinton en de aanhalingstekens rond dit woord.
De invloed van Bill Clinton
Schurkenstaat boekte vervolgens relatief snel terreinwinst. ‘Clintons Europese veldtocht een succes’, kopte een krant in 1994. Clinton had in Brussel met regeringsleiders gesproken. ‘Overeenstemming was er ook over een Navo-programma dat de ongecontroleerde verspreiding van massavernietigingswapens naar terroristen en “schurkenstaten” (Clinton) als Iran en Libië ook militair te bestrijden.’ Het is een gammele zin, maar zo staat het er.
Andermaal wordt schurkenstaat hier gekoppeld aan Clinton, alsof hij het had bedacht. Toch kan dat niet kloppen, want in 1992 was het al eens in een Nederlandse krant opgedoken in een bericht over de Verenigde Naties.
Schurkije
Je zou willen dat woordgeschiedenissen altijd helemaal helder zijn. Van A naar B. Dat is niet zo. We zien hier een eenzame lancering op Nederlandse bodem in 1963. Gevolgd door een eenzame lancering op Amerikaanse bodem door Henry Kissinger. Met nog een onduidelijk tussendoortje in 1992. Waarna het woord echt doorbrak vanaf 1994, nadat Bill Clinton het nogmaals had gelanceerd. Het was toen zo succesvol dat er ook een schertsende vorm ontstond, namelijk Schurkije. Een schurkenstaat, gevormd naar het voorbeeld van Turkije.
