virus dat gezwelvorming (→kanker) veroorzaakt. Talrijke virussen met deze eigenschap zijn ontdekt bij kip, muis, rat, hamster, konijn, hond, aap, en bij kikkers, vissen, insekten en planten.
Niet al deze virussen zijn kweekbaar. In tegenstelling tot alledaagse virusinfecties, waarbij de gastheercel te gronde gaat, stimuleert een oncogeen virus de gastheercel tot ongecontroleerde deling. Terwijl het gezwel doorgroeit, kan het virus verdwijnen door integratie in de getransformeerde cellen, waarbij een ‘herinnering’ achter kan blijven in de vorm van een nieuw →antigeen. Dit opent de weg voor serologisch kankeronderzoek. Een moederdier kan een gezonde virusdrager zijn, terwijl bij de jongen kanker optreedt. Bij de ene diersoort kan het virus latent aanwezig zijn, terwijl bij een andere diersoort die met dat virus is besmet kanker optreedt.
Tumoren bij mens en dier, waarbij geen virus is aangetoond, zouden het resultaat kunnen zijn van een virusinfectie in de jeugd, of in het moederlichaam (vergelijkbare verschijnselen worden waargenomen tussen een bacterie en een bacteriofaag). Oncogene virussen zijn in groepen ingedeeld. Pokvirus is oorzaak van myxomatose bij het konijn, van molluscum contagiosum bij de mens (goedaardig) en van tumorvorming bij de aap (Yabe-virus). Muiscarcinoma-virus (Bittner-virus) veroorzaakt borstkanker bij de muis; het virus komt voor in de melk van het moederdier maar is niet kweekbaar. Leukemievirussen (o.a. Moloney-, Gross-, Rauscher-, Friend- en Graffi-virus) veroorzaken leukemie bij muizen; zij zijn niet of moeilijk kweekbaar.
Bij leukemie van de mens zijn op muizenleukemievirus lijkende vormsels gezien. In Afrika, Nieuw-Guinea en elders komen bij kinderen kliergezwellen voor (Burkitt-tumor), waarbij soortgelijke vormsels zijn waargenomen. Papovavirus is een virusgroep, omvattende papillomavirus, polyomavirus en vacuolatingvirus. Papillomavirus is de oorzaak van goedaardige wratten bij de mens en wratvorming bij het konijn (Shope-virus); het is niet kweekbaar. Polyomavirus is de oorzaak van speekselkliergezwellen bij de muis, is bij dat dier vaak latent aanwezig, en veroorzaakt gezwelvorming na infectie bij andere knaagdieren. Dit virus is kweekbaar en vormt een model voor de studie van de eigenschappen van een oncogeen virus.
Niercelcultures van de resusaap worden gebruikt voor viruskweek (ten behoeve van de bereiding van virusvaccins (b.v. poliovaccin). Controle van de viruskweek bracht een in de niercellen latent aanwezig apevirus aan het licht (simianvirus 40 = sv 40), dat als het bij pasgeboren hamsters wordt ingebracht grote tumoren verwekt, en in niercelcultures van de groene Afrikaanse aap vacuolisatie van de cellen. Dit vacuolisatievirus is besmettelijk voor mens en aap, maar is bij dezen niet de oorzaak van gezwelvorming.Sommige typen →adenovirus van de mens veroorzaken als zij bij pasgeboren hamsters worden ingébracht gezwelvorming, maar in de gezwellen is het virus niet meer aantoonbaar. Bij deze geïnfecteerde pasgeboren hamsters kan gezwelvorming worden voorkomen door vaccinatie met hetzelfde virustype. Bij de meeste mensen zijn antistoffen tegen deze typen adenoviris aangetoond. Bij kippen zijn oncogene virussen sterk verbreid, wat grote verliezen bij de fok ten gevolge heeft, door leukemie, lymfknoopgezwellen en tumorvorming. De infectie vindt plaats door contact of via het ei.
Het langst bekende virus is het Rous-sarcomavirus. Dit virus veroorzaakt ook gezwelvorming wanneer het wordt ingespoten bij eend, fazant, kalkoen, muis, hamster, konijn en aap. Een incomplete variant van dit virus veroorzaakt gezwelvorming, maar een ander oncogeen kippevirus (‘hulpvirus’) is nodig om besmettelijk virus te produceren. Al deze waarnemingen bij de gezwelvorming bij dieren vormen aanknopingspunten bij het onderzoek naar een mogelijk virale oorzaak voor het ontstaan van kanker bij de mens.
