[Lat. dolere, zich beklagen], v.,
1. klacht, bezwaarschrift;
2. in Nederland de kerkelijke beweging die in 1886 onder leiding van A.Kuyper verzet aantekende tegen de synodale inrichting van de Ned. Hervormde Kerk en de daar heersende belijdenisvrijheid .
De doleantie begon eigenlijk met het verzet tegen de Hoger-Onderwijswet van 1876, waardoor de band tussen de Ned. Hervormde Kerk en de theologische faculteiten werd doorgesneden. Een aantal initiatiefnemers (A.Kuyper, A.de Savornin Lohman, F.L.Rutgers) riep de Vrije Universiteit in het leven (1879), die vooral de kerkelijke invloed op het theologische hoger onderwijs wilde garanderen. De Ned. Hervormde Kerk hield zich echter afzijdig: afgestudeerden van de Vrije Universiteit werden niet toegelaten tot het predikambt. Inmiddels was in de hervormde kerkeraad van Amsterdam verzet gerezen tegen het toelaten van nietrechtzinnigen aan het Avondmaal.
De kerkeraad vertoonde een meerderheid voor niet-toelaten en besloot, met het conflict in het vooruitzicht, dat de goederen van de kerk ten dienste moesten blijven van de kerkeraad die de gemeente bij Gods Woord hield, ook als een hoger bestuur ingreep. Het classicaal bestuur schorste (1886) daarop 80 kerkeraadsleden (w.o. Kuyper). Deze groep trachtte zich toen met geweld in het bezit van de goederen der gemeente te stellen, de gemeente van haar synodale leiding te emanciperen en de ‘reformatie der kerk’ ter hand te nemen. Deze toeleg mislukte. Overal in het land werden nu in verzet gekomen kerkeraadsleden geschorst, terwijl in Amsterdam de kerkelijke besturen door de rechter in het gelijk werden gesteld.
De ‘dolerenden’ stichtten op vele plaatsen gereformeerde kerken op grondslag van de drie formulieren van Enigheid en de Dordtse kerkorde, waarvoor met enorme offervaardigheid de benodigde gelden werden bijeengebracht. In 1892 sloot een deel van de afscheiding zich bij hen aan. zie Gereformeerde Kerken in Nederland, zie Christelijke Gereformeerde Kerken.
LITT. J.C.van der Does', De doleantie in haar wording en beginperiode (1936); W.J.de Wilde, Gesch. van afscheiding en doleantie (z.j.); W.Volger, Om de vrijheid van de kerk (1953).
