Monumenten in Noord Holland

R. Stenvert en C. Kolman (2006)

Gepubliceerd op 02-01-2020

Verdedigingswerken in Amsterdam

betekenis & definitie

Van de vanaf 1481 aangelegde ommuring ter plaatse van de huidige Singel, Kloveniersburgwal en Geldersekade resteren nog drie gebouwen. De Schreierstoren (Prins Hendrikkade 94-95) aan het noordelijke uiteinde van de Geldersekade is een herhaalde malen verbouwde halfronde bakstenen toren uit circa 1485.

De boven een boogfries uitkragende verdieping stamt uit 1532. In het muurwerk zit een gevelsteen uit 1569. De St.-Anthoniespoort (Nieuwmarkt 4), of waag, kwam in 1488 (gevelsteen) tot stand met een voorpoort met twee ronde bovenaan achtzijdige hoektorens en een hoofdpoort voorzien van twee ronde hoektorens en aan de stadszijde een achtzijdige traptoren. De voorpoort was over de gracht uitgebouwd en door vleugelmuren met de hoofdpoort verbonden. Bij de ombouw tot waag in 1617 heeft men de ruimte tussen de voor- en de hoofdpoort volgebouwd en een traptoren toegevoegd. Op de verdieping hadden de schutters een wachtlokaal en er waren vier gildekamers (smeden, metselaars, schilders en chirurgijns), elk met een eigen opgang en daarboven gebeeldhouwde versieringen (meesterproeven).

In 1691 verrees de hoge middentoren, met op de tweede verdieping een ronde snijzaal voor het chirurgijnsgilde. Na de sluiting van de waag (1819) diende het gebouw als brandweerkazerne, en na een verbouwing in 1891 (Weismann) als gemeentearchief (tot 1914) en oudheidkamer. Vervolgens waren er het Amsterdams Historisch Museum (1926-'76) en Joods Historisch Museum (1935-'87) gehuisvest. De poort is gerestaureerd in 1992-'94. De Munttoren (Muntplein 12) is een restant van de rond 1485 gebouwde en in 1619 door brand verwoeste Regulierspoort. In 1620 kreeg deze ronde toren een met lood beklede achtzijdige houten bovenbouw naar plannen van Hendrick de Keyser.

In de toren hangt een carillon, waarvan 18 klokken zijn gegoten door François en Pieter Hemony (1651-'68). De toren ontleent zijn naam aan de Munt die in 1672-'73 in het tegen de toren aangebouwde wachthuis was ingericht. Het huidige wachthuis in neorenaissance-stijl (1887, W. Springer) heeft men in 1939 deels vernieuwd en voorzien van een doorgang.

Tot de verdediging van de toen nog buiten de stadsmuren gelegen Lastage behoorde de in 1512 gebouwde Montelbaanstoren (Oudeschans 2). Deze ronde bakstenen toren kreeg in 1606 een achtzijdige houten bovenbouw en bekroning vermoedelijk naar ontwerp van Hendrick de Keyser. De Muiderpoort (Sarphatistraat 500) kreeg in 1769-'71 de huidige vorm naar ontwerp van stadsbouwmeester Cornelis Rauws ter vervanging van een in 1769 ingestorte voorganger uit 1663. Dit rechthoekige classicistische gebouw met Lodewijk XVI-details heeft een hoger middengedeelte met koepeltoren, zandstenen doorgangen in de vorm van een triomfboog en een bekronend fronton met beeldhouwwerk (Anthonie Ziesenis). De Willemspoort (Haarlemmerplein 50) verrees in 1840 naar een neoclassicistisch ontwerp (neo-Grec) van C. Alewijn en C.W.M.

Klijn als monumentale ingang nabij de kort daarvoor afgebroken oude Haarlemmerpoort (1615). Dit zandstenen gebouw met gepleisterde muurvlakken diende tot 1866 voor de inning van accijnzen en bestaat in feite uit twee voorm. commiezenhuizen met daartussen een doorgang met corinthische zuilen en een gebeeldhouwd attiek met uurwerk. Bij een restauratie in 1983-'85 is het gebouw voor bewoning geschikt gemaakt.