Kanunnikenhuizen. Vanaf de 13de eeuw gingen de kanunniken van de St.-Servaas en de O.L.-Vrouwekerk buiten hun kloosters wonen in de autonome rechtsgebieden van deze kerken, de immuniteiten.
In de tweede helft van de 18de eeuw werden sommige van de door hen gebouwde huizen al bewoond door burgers en nadat de immuniteiten in 1797 waren opgeheven, kwamen ook de andere kanunnikenhuizen in particuliere handen. De meeste voorm. kanunnikenhuizen staan in de directe omgeving van de St.-Servaaskerk, waaraan veertig kanunniken waren verbonden.
De proost van het kapittel liet rond 1760 het grote herenhuis Henric van Veldekeplein 29 bouwen. Van oudere bebouwing ter plaatse bleef aan de noordzijde muurwerk met mergelstenen banden behouden en onder het pand verschillende kelders.
De wit gepleisterde drielaags hoofdvleugel heeft een met afgeronde hoeken naar voren uitgebouwde middenpartij en is voorzien van Lodewijk XV-decoraties. Ook de achtergevel is versierd met beeldhouwwerk in Lodewijk XV-vormen.
Het interieur bevat diverse onderdelen in Lodewijk XV-stijl, waaronder een imposante dubbele trap. De tweelaags zijvleugels aan weerszijden van het voorplein zijn begin 19de eeuw toegevoegd.
Een muur met smeedijzeren ingangshek tussen hekpijlers met vaasbekroning sluit de binnenplaats af. De huizen rondom de St.-Servaas kenmerken zich door een verzorgde, vrij sobere architectuur.
Enkele hebben een naar de straat gerichte binnenplaats met poort, zoals St.-Servaasklooster 24.
Dit wit geschilderde, L-vormige kanunnikenhuis met mansardedaken is blijkens de jaartalankers in 1774 tot stand gekomen en heeft een gebeeldhouwde ingangsomlijsting in Lodewijk 26 stijl.
De binnenplaats wordt afgesloten door een muur met daarin een inrijpoort met fronton en hoekvazen. Het U-vormige huis St.-Servaasklooster 32 heeft een hoofdvleugel in mergel, voornamelijk daterend uit de eerste helft van de 17de eeuw, maar met een oudere kern.
In de tweede helft van de 18de eeuw zijn de zijvleugels opgetrokken en heeft men de vensters en ingang in stijl aangepast. Eveneens U-vormig is het huis Keizer Karelplein 8, met een vroeg-18de-eeuws hoofdgebouw, waaraan later in die eeuw zijvleugels zijn toegevoegd met aan de binnenplaats eenvoudige pilastergevels.
Het gepleisterde hoekhuis Sint Servaasklooster 33, bestaat uit vier vleugels om een kleine binnenplaats. Dit grotendeels midden-18de-eeuwse complex werd in het derde kwart van de 19de-eeuw ingrijpend gewijzigd.
Verder staan er binnen de grenzen van de voormalige Servaas-immuniteit diverse eenvoudiger herenhuizen uit de tweede helft van de 18de eeuw, waaronder Henric van Veldekeplein 22, met 19de-eeuws koetshuis, St.-Servaasklooster 39, met opvallende geblokte vensteromlijstingen, en Henric van Veldekeplein 23, met vier venstergrote mergelstenen panelen met Lodewijk XV-decoraties.Even buiten de immuniteit lieten de kanunniken André en Guillaume Soiron in 1785 het zeer grote Huis Soiron (Grote Gracht 82) bouwen naar ontwerp van hun broer Mathias Soiron. De statige drielaags gevel in rijke Lodewijk XVI-stijl heeft een breed middenrisaliet met fronton en ionische pilasters. In het midden van de met hardstenen blokwerk beklede hoge onderbouw zit een koetspoort met rondboogomlijsting. Terzijde van de met pilasters verfraaide doorrit achter de poort bevindt zich een trappenhuis met stucwerk en een classicistische bordestrap. Het interieur bevat verder verschillende in Lodewijk XVI-stijl uitgevoerde vertrekken, waaronder de met rijk stucwerk versierde grote zaal op de verdieping.
De kanunniken van het kapittel van de O.L.-Vrouwekerk, dat met 18 kanunniken een stuk kleiner was dan het Servaaskapittel, woonden bij het kerkhof sinds 1838 het O.L.-Vrouweplein - en in de directe omgeving van de kerk. Door de vernieuwing van de bebouwing aan de zuidzijde van het plein zijn enkele van hun claustrale huizen verdwenen. Het meest herkenbaar is het vroeg-18de-eeuwse kanunnikenhuis O.L.-Vrouweplein 22, dat begin 19de eeuw aan de linkerzijde werd uitgebreid met een travee met koetspoort. Andere grote huizen bij de kerk zijn O.L.-Vrouwestraat 15 en 20. Het L-vormige huis St.-Bernardusstraat 1 diende in de eerste helft van de 18de eeuw ook als kanunnikenhuis.
