Dorp, ontstaan in de 16de en 17de eeuw in een veenachtige omgeving. De familie Van Ewsum stichtte omstreeks 1524 de borg De Nienoord en ontplooide verveningsactiviteiten in het gebied.
Bij de brug over het in 1558-'59 gegraven Leekster Hoofddiep en langs de stroom de Leecke ontstond waarschijnlijk een kleine nederzetting met haven. De strategisch gelegen monding van het Hoofddiep werd in 1592 voorzien van een schans.
In 1660 liet Anna van Ewsum een kerk bouwen binnen de schans, waar vooral zeer eenvoudige huizen stonden. De vestingstructuur heeft tot in de 19de eeuw het ruimtelijk beeld van het dorp Leek bepaald.
Sinds het midden van die eeuw is Leek naar het westen uitgebreid. Bij de uitbreidingen na de Tweede Wereldoorlog is het oudere dorp Tolbert een in de middeleeuwen ontstane, lintvormige agrarische nederzetting opgenomen in de bebouwing.
De haven van Leek is recentelijk gedempt.
