Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in Groningen

betekenis & definitie

Een aantal grote middeleeuwse huizen kreeg in de eerste helft van de 18de eeuw een facelift door de bouw van nieuwe voorgevels met opvallende geveltop. Bij het grote hoekhuis Vismarkt 40, in de kern het middeleeuwse huis van de familie Harderinge, gebeurde dit in 1723.

De forse klokgevel heeft vanaf de aanzetkrullen een geornamenteerde omlijsting, eindigend bij de ovaal afgesloten bekroning voorzien van het alliantiewapen van de families Du Chesnoy en Lewe. Een klokgevel in eenvoudiger uitvoering is die van Grote Markt 36 uit 1730.

In opdracht van Lambert Sijlman en Elisabeth Schott kreeg het middeleeuwse, diepe huis Oosterstraat 53 in 1740 een halsgevel met rijk gebeeldhouwde top, voorzien van een wapen. Het interieur bevat onder meer een koofplafond in empire-stijl, aangebracht bij een verbouwing rond 1802 in opdracht van Joannes Baptiste Dumonceau.

Het sinds de restauratie van 1987-'88 in het pand gevestigde hotel ‘Schimmelpenninckhuys’ ontleent zijn naam aan het op het plafond afgebeelde portret van deze leider van de Bataafse Republiek.De klokgevel van Akerkhof 17 heeft vrij kleine aanzetkrullen; de bekroning is uitgevoerd met een cartouche die het bouwjaar 1733 draagt. Vergelijkbaar is de klokgevel uit 1745 van het drielaags pand Folkingestraat 7. De vensteromlijstingen en de winkelpui zijn 19de-eeuws. Bij het dwarse eenlaags pand Nieuwe Boteringestraat 50 is de Vlaamse geveltop boven de ingang in klein formaat op een zelfde wijze uitgewerkt. Het dubbelpand Steentilstraat 12 heeft twee klokgevels met segmentvormige bekroning en gebeeldhouwde aanzetkrullen uit circa 1740. Op de scheiding van beide gevels zit een door een draperie omlijste opschriftsteen.

Aan de Turfsingel en het Schuitendiep staan enkele dwarse eenlaags panden met zadeldak tussen topgevels en boven de ingang een klokgevel met aanzetkrullen en eenvoudige bekroning. Turfsingel 45 heeft geen souterrain, Turfsingel 24 en Schuitendiep 42 wel. Dit laatste huis is in de kern wellicht nog 17de-eeuws. De 18de-eeuwse klokgevel en het pothuis (potkast) voor het souterrain zijn bij de restauratie in 1976-'77 gereconstrueerd. Het onderkelderde, eenlaags hoekpand Turfsingel 10 heeft een zadeldak met een puntgevel die bekroond wordt door een schoorsteen; naast de houten trap naar de ingang bevindt zich een pothuis. Een late klokgevel is die uit 1793 van Damsterdiep 26; in de gevelbekroning is een medaillon met monogram (DFB) opgenomen.

Sommige gevels in 18de-eeuwse vormen zijn in feite het resultaat van hergebruik, zoals de in 1919 opgetrokken halsgevel van Zwanestraat 4, met natuursteenwerk van een gevel uit 1730. Het in de Tweede Wereldoorlog vernielde huis Grote Markt 42 kreeg bij de herbouw in 1951 een klokgevel met materiaal van een pand aan de Nieuwendijk te Amsterdam. De bekroning heeft een grote kuif in Lodewijk XV-vormen. De gebeeldhouwde 18de-eeuwse deuromlijsting in Lodewijk XV-vormen is een restant van het in de oorlog vernielde pand Oosterstraat 46.

In de 18de eeuw verrezen in de stad verschillende grote herenhuizen met lijstgevels.

Het meest kapitale voorbeeld is het Huis van Sichterman (Ossenmarkt 4-4a), een zeer breed, drielaags herenhuis in Lodewijk XV-stijl uit 1746-'50, gebouwd voor de uit Bengalen gerepatrieerde, schatrijke J.A. Sichterman. Het huis heeft een kroonlijst met rijk gesneden consoles, decoratief beeldhouwwerk boven en onder de vensters en op de hoeken van het schilddak grote, vaasvormig gebeeldhouwde schoorstenen. Het huis is wellicht ontworpen door Theodorus van der Haven; het beeldhouwwerk zou door broer Gerbrand zijn uitgevoerd. In 1770 werd het pand gesplitst in twee herenhuizen, waarbij men de oorspronkelijke ingang verving door twee deuren met gesneden bovenlichten en daarvoor een bordes met dubbele gezwenkte trappen en fraai gesmede hekken. Het interieur van het rond 1977 gerestaureerde pand bevat nog de nodige 18de-eeuwse elementen.

Het links ernaast gelegen koetshuis (Ossenmarkt 31) dateert uit 1750. De gevel heeft een gepleisterd basement met daarop pilasters en een gezwenkte kroonlijst. Onder het rijk gesneden bovenlicht zijn de grote deuren recentelijk vervangen door een glaspui.

Het huis Oude Boteringestraat 23 ontleend zijn bijnaam ‘Huis met de Dertien Tempels’ aan het oorspronkelijke middeleeuwse dubbelpand, waarvan de gesloopte laat-gotische gevel was voorzien van dertien pinakels (tempels). Dat huis werd omstreeks 1710 in opdracht van Theodorus van Brunsvelt verbouwd tot een breed, onderkelderd herenhuis met schilddak en hoekschoorstenen. Na 1756 liet burgemeester Tjaard van Berchuis verfraaiingen in Lodewijk XV-stijl aanbrengen, zoals de ingangsomlijsting en de consoles van de kroonlijst. Het rond 1964 gerestaureerde pand is nu in gebruik bij de Rijksuniversiteit Groningen. Het interieur bevat nog enkele 18de-eeuwse elementen. De lijstgevel van Oosterstraat 29 dateert van een verbouwing in 1758-'59 voor rentmeester A.H.

Berghuys en heeft natuurstenen hoekblokken, karakteristieke smalle lambrequins onder de vensters en een kroonlijst met sierlijke rococo-consoles. Het interieur bevat 18de-eeuwse onderdelen. Lijstgevels met een in het midden verhoogde kroonlijst voorzien van snijwerk in Lodewijk XV-vormen hebben het diepe huis Oude Boteringestraat 12 (1764) en het dwarse huis Spilsluizen 18 (1775). Ook op diverse andere plaatsen in de stad zijn lijstgevels te vinden waarbij de kroonlijst is voorzien van consoles in Lodewijk XV-stijl.

Pilastergevels komen in Groningen weinig voor. De brede, fors gedetailleerde pilastergevel van Noorderhaven 34, gebouwd in 1778 voor koopman Jan Modderman naar ontwerp van Jan Wijnhoud, is dan ook een bijzonder exemplaar. Het nu vervallen pand Hoekstraat 27 diende vroeger als koetshuis voor dit herenhuis. De uit Indië gerepatrieerde rijke arts Jacobus van der Steege liet in 1791 het brede, drielaags herenhuis Oude Boteringestraat 44 bouwen. De strakke voorgevel heeft een middenpartij voorzien van Lodewijk XVI-versieringen en een forse kroonlijst met balustrade. Het souterrain is met hardsteen bekleed en versierd met festoenen en rozetten.

De plaats van een vroegere doorgang voor koetsen aan de linkerkant is nog herkenbaar aan afwijkende metselwerk. Het gebouw is een tijd lang de ambtswoning van de Commissaris van de Koningin geweest en is nu in gebruik bij de universiteitsraad en het bestuur van de Rijksuniversiteit. Uit de bouwtijd dateert het interieur van de gang, een deel van de parterre en twee vertrekken met betimmeringen en geschilderde behangsels met landschapsvoorstellingen. De iets later aan de achterzijde toegevoegde balzaal (nu vergaderkamer) heeft een stucplafond en een schouw in empirestijl.

Aan de Ossenmarkt en de daarop uitkomende Marktstraat werden aan het eind van de 18de en het begin van de 19de eeuw diverse oorspronkelijk 17de-eeuwse panden vergroot of verfraaid. Marktstraat 13 kreeg bij een verbouwing rond 1780 zijn huidige omvang en brede lijstgevel. Het interieur bevat diverse laat-18de-eeuwse onderdelen, waaronder een behang uit 1791 met landschapsschilderingen van Franciscus Gerardus Wieringa (gerestaureerd in 1996). Ook het pand Marktstraat 19 bevat 18de-eeuwse interieuronderdelen. Het brede, onderkelderde herenhuis Ossenmarkt 6 met dwars zadeldak tussen topgevels met schoorstenen heeft een statige neoclassicistische lijstgevel uit 1801. Voor de omlijste ingang ligt een brede stoep met natuurstenen banken en ijzeren leuningen.

Van een eerdere verbouwing getuigt het jaartal 1722 in de achtergevel, waartegen twee lage kabinetten zijn uitgebouwd. Het interieur bevat zowel 17de-, 18deals 19de-eeuwse onderdelen. De tuinkamer en een zijkamer zijn beide voorzien van een beschilderd plafond. Een vergelijkbare, maar minder harmonische voorgevel heeft Lopende Diep 6. De rond 1800 gebouwde voorgevel van het in de kern oudere huis Poelestraat 29 heeft prominente natuurstenen hoekblokken en een hoge kroonlijst met daarin lage zoldervensters. Het timpaan versierd met een arend die een festoen in de snavel draagt - en de consoles zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-vormen. Voorbeelden van kroonlijsten met vergelijkbare consoles zijn Turftorenstraat 7, Herestraat 28-30 en Steentilstraat 38.