I, Bonaparte (1769-1821), keizer der Fransen 1804-1814, 1815. Geboren te Ajaccio (Corsica). 1785 artillerie-officier.
Verovert 1793 Toulon op opstandelingen, gesteund door de Engelse vloot. Bedwingt 1795 royalistisch oproer te Parijs. Huwt 1796 Joséphine de Beauharnais. Verkrijgt het opperbevel over het Franse leger in Italië; de schitterende campagne in 1796-'97, waarin hij de Oostenrijkers uit Italië verjaagt en tot de vrede van Campo Formio dwingt, vestigt voorgoed zijn roem en legt de grondslag voor zijn carrière. Onderneemt 1798 een expeditie naar Egypte, verovert en reorganiseert het land. Keert 1799 terug en wenrt bij de staatsgreep van 18 Brumaire (9 Nov.) het Directoire omver.
Stelt het Consulaat in en wordt zelf Eerste Consul. Trekt over de Gr. St Bernard en verslaat de Oostenrijkers bij Marengo (1800). Sticht het koninkrijk Etrurië. Sluit met Oostenrijk de vrede van Lunéville (1801) en herstelt door het Concordaat (1801) de vrede met de R.K. Kerk. 1802 vrede van Amiëns met Engeland, die in 1803 weer verbroken wordt. 1804 uitgeroepen tot erfelijk keizer.
Zet 1805 zich te Milaan de Ijzeren Kroon van Italië op het hoofd. Behaalt in de inmiddels met Oostenrijk en Rusland uitgebroken oorlog de schitterende overwinning bij Austerlitz (2 Dec. 1805, de driekeizersslag). Dwingt Oostenrijk tot de vrede van Presburg (1805). Verslaat 1806 de Pruisen bij Jena en Auerstadt. Kondigt te Berlijn Nov. 1806 het Decreet van Berlijn (Continentaal Stelsel) af. Levert in 1807 tegen de Russen de onbesliste slag bij Eylau en behaalt de overwinning bij Friedland.
Sluit met Pruisen en Rusl. de vrede van Tilsit (1807) en gaat met Rusland (czaar Alexander I) een bondgenootschap aan. Gaf 1806 het koninkrijk Napels, vanwaar hij de dynastie had verdreven, aan zijn broer Josef. Maakte Nederland tot koninkrijk Holland, waarover Lodewijk Napoleon koning werd, en stelde het koninkrijk Westfalen in met zijn jongste broer Jerome tot koning. In 1807 verjoeg hij de dynastie Braganza uit Portugal, dwong 1808 in een samenkomst te Bayonne de Spaanse koning tot afstand en plaatste zijn broer Jozef op de Spaanse troon. De opstand, die nu uitbrak, kon hij niet geheel bedwingen en ondermijnde op den duur zijn positie. Oostenrijk, dat in 1809 opnieuw de oorlog verklaarde, wist N. bij Aspern zijn eerste échec te bereiden, maar werd verslagen bij Wagram en moest de vrede van Wenen sluiten.
Daar het huwelijk van N. met Joséphine de Beauharnais kinderloos was gebleven, liet hij zich in 1809 van haar scheiden en huwde 1810 Maria Louise, dochter van keizer Frans I, die hem 1811 een zoon (de koning van Rome) schonk. De spanning tussen de Franse en de Russ. keizer leidde 18x2 tot een oorlog. N. wist de Russen bij Borodino te verslaan en Moskou te bereiken; de brand van de stad noopte hem tot de terugtocht, waarbij zijn leger versmolt (o.a. ramp van de Berezina). Met nieuw gevormde legers behaalde hij in nog wel de overwinningen bij Lützen, Bautzen en Dresden maar werd Oct. 1813 in de Volkerenslag bij Leipzig volkomen verslagen. De in Frankrijk in binnenvallende legers der Oostenrijkers, Pruisen en Russen bracht hij nog menige nederlaag toe maar moest ten slotte de strijd staken. Deed afstand en kreeg Elba tot verblijfplaats toegewezen.
Ontsnapte Maart 1815 en landde in Z.-Frankrijk. Vond onmiddellijk weer veel aanhang, de naar hem afgezonden troepen onder Maarschalk Ney liepen naar hem over. De regering der „100 dagen” eindigde echter bij Waterloo, waar N. 18 Juni 1815 vernietigend verslagen werd. Gaf zich aan de Engelsen over, die hem naar St. Helena brachten en streng lieten bewaken. Stierf 5 Mei 1821.II, z Reichstadt, hertog van.
III (1808-1873), keizer der Fransen 1852-1870. Zoon van Lodewijk Napoleon en Hortense de Beauharnais Trachtte 1836 te Straatsburg en 1840 te Boulogne opstanden te verwekken. Zat 18401846 in Ham gevangen. Ontsnapte in 1846 als metselaar verkleed en vluchtte naar Londen. Werd Dec. 1848 tot President der Franse Republiek gekozen en verzekerde zich door de staatsgreep van 2 Dec. 1851 het presidentschap voor 10 jaar. 2 Dec. 1852 tot keizer uitgeroepen. Huwde 1853 de Spaanse gravin Eugénie de Montijo.
Voerde 1854-1856 te zamen met Engeland de Krimoorlog tegen Rusland en ondernam in bondgenootschap met Sardinië in 1859 een veldtocht tegen Oostenrijk, ter bevrijding van Italië. Zijn positie kreeg een geduchte schok door de mislukking van het Mexicaanse avontuur (18631867). Trachtte sinds 1869 populariteit d oor een liberale politiek te herwinnen. Bismarck manoeuvreerde hem (door zijn Emser-depêche) in de Frans-Duitse oorlog van 1870; hij werd bij Sedan i Sept. 1870 gevangengenomen en 4 Sept. 1870 af gezet. Verbleef 1871-1873' in Engeland, waar hij stierf.
