BYZANTIJNSE KUNST IN DE BALKANLANDEN: PROLEGOMENA
In oost-Europa drong de Byzantijnse kunst pas sinds de tiende eeuw als een vreemd element binnen. In de Balkanlanden evenwel ontwikkelde ze zich op grondslagen, die reeds in de oudheid en de late oudheid waren gelegd. In dit opzicht onderscheiden de Balkanlanden zich weinig van de eigenlijke plaats van ontstaan der Byzantijnse kunst. De wortels der Byzantijnse kunst liggen op de Balkan dus dieper dan in oost-Europa. Natuurlijk zijn er verschillen; gebieden als Bulgarije, Macedonië, zuid-Servië, stonden sterker aan de Byzantijnse invloed bloot dan bijvoorbeeld Walachije en Moldavië of de overige delen van Servië; over het algemeen is het Byzantijnse aandeel hier echter essentiëler dan in overig oost-Europa.
Daar komen nog twee andere verschillen bij; een telkens optre¬dend archaïsme, d.w.z. een vertragingsproces als gevolg van de geografische situatie; bepaalde delen van de Balkangebieden, als Bulgarije, vormden als het ware een ’kunstreservaat’, dat tussen de twee grote cultuurinvloeden van het oosten en westen afzijdig kon blijven door vast te houden aan oude kunstvormen. Ten tweede vindt hier reeds zeer vroeg een penetratie plaats tussen westelijke, Byzantijnse en later ook islamitische kunstvormen, wat aan de kunstfenomena van deze gebieden een eigen cachet geeft.Al dergelijke verschijnselen leiden tot de conclusie, dat dit kunst¬gebied een eenheid vormt, al kunnen regionale kenmerken aan deze streken een variërend kunstcoloriet verlenen.
Natuurlijk is het regionale verschil ook chronologisch bepaald. Bulgarije onderging de sterkste Byzantijnse invloeden; geografisch lag het Byzantium het meest nabij en politiek was het van 1018-1186 van Byzantium afhankelijk. Servië ontwikkelde zich reeds onder de Nemanjiden in de twaalfde eeuw tot een zelfstandige staatsstructuur, die het meest open lag voor de penetratie van Byzantijnse invloeden en invloeden uit het avondland in creatieve versmelting. Onder Milutin (1282-1321) en Dusan (1331-1355), die tot ver in het Griekse gebied doordrongen, bereikte ook de Servische kunst een hoogtepunt, om zich na de verloren slag op het Merelveld (1389) tijdens het opdringen van de Turken terug te trekken naar west-Servië en Bosnië. De Turkse verovering van ook deze gebieden (omstreeks het midden van de vijftiende eeuw) maakte een eind aan de bloeiende middeleeuwse kunst van Servië.
Anders ontwikkelden zich de verhoudingen in Walachije en Mol¬davië. Hier ontstonden de staatkundig-politieke kristallisatiepun¬ten veel later, nauwelijks voor het einde van de dertiende eeuw, resp. het begin van de veertiende eeuw. Weldra geraakten de beide vorstendommen onder de kerkelijke invloed van Constantinopel: de Walachijse kerk kwam in de veertiende eeuw onder het Byzantijns geleide aartsbisdom van Ochrid, terwijl het nieuwe Moldavische aartsbisdom, in het begin van de vijftiende eeuw gevestigd, afhankelijk werd van patriarchen uit Constantinopel. Hoewel de politieke invloed van Byzantium in deze gebieden zwakker was dan in de eigenlijke Balkanlanden is er ongetwijfeld culturele afhankelijkheid geweest. In Walachije, waar de nabij¬heid van Bulgarije en van de Byzantijns beïnvloede Zwarte-Zee- kust haar begunstigden, was die afhankelijkheid duidelijker dan in Moldavië, waar door de nabijheid van de Hongaarse en Zeven- burgse westers gekleurde cultuur sterkere invloeden uit het avondland zich konden doen gelden. In de beeldende kunst kreeg deze historische ontwikkeling een getrouwe neerslag.
door Prof. Dr. W. Sas-Zaloziecky.
