BYZANTIJNSE KUNST IN DE BALKANLANDEN:
DE ARCHITECTUUR: DE KOEPELBASILIEK
Behalve de zuivere basiliek is in de Balkanlanden een tweede basilicaal type bewaard gebleven, dat ontstond door de vernieuwing van de Justiniaanse architectuur. Deze architectuur ging uit van Thracië, vanwaar ze zich over de aangrenzende Balkangebieden verbreidde. Een voorfase van dit bouwtype vormt de basiliek in Belovo; hier zijn, anders dan bij de voorafgaande basilieken, hoofd- en zijschepen overwelfd. De eerste koepelbasilieken zijn die van Philippi (Derekler) en de Eliaskerk bij Pirdop. In Philippi is de invloed van de Justiniaanse architectuur te con¬stateren in het samengaan van koepel en basilicaal schip (wat herinnert aan de Irenekerk in Constantinopel) en in de vormentaal (de kapitelen herinneren opvallend aan de Hagia Sophia in Constantinopel). Ook de eerste sporen van een kruisvorm wijzen op de aanvang van een kruiskoepeltype.
Behalve bouwwerken met lengterichting komen in de Balkan ook rotondes voor. Enkele zijn ontstaan uit Romeinse thermenge- bouwen (Georgiuskerk in Sophia), andere uit gebouwen van het type van het: mausoleum in Spalato (Split), bijvoorbeeld de ronde kerk in Preslav uit de negende tot de tiende eeuw. De laatste sluit aan bij de archaïserende tendenties, welke in de basilieken van Aboba-Pliska te onderkennen waren. Een paar fraaie kerken van centrale aanleg met omgang (Perustica, Rode kerk) vormen enigszins vereenvoudigde uitlopers van een stilistisch verwante bouwgroep: S. Lorenzo in Milaan, de Hadrianusstoa in Athene en de rotonde in Adrianopel.
Een groep verwante eenschepige koepelbasilieken is bewaard gebleven in Bulgarije (Stanimaka) en oud-Servië (Rascië), (Kur- sumlija, Georgiuskerk in Ras en Studenica). Ze behoren tot de belangrijkste kerken van dit type. De naastbij liggende stijlparallellen zijn te vinden op het eiland Chios (Apostelkerk in Pyrghi; Sikelia, Nea Moni). Het Bulgaarse type vertoont een kleurige vervluchtiging van de wand opgeroepen door lagenvorming; de rijpe Servische kerken demonstreren voor de eerste maal een penetratie van Romaanse vormelementen in de koepelbasiliek. De Georgiuskerk in Ras (na 1183) heeft twee massieve geveltorens, ingangen in het hoofd¬schip, die als dwarsschip aandoen en een Romaanse exterieur- versiering.
Tot de fraaiste kerken van dit type behoort de Moeder Godskerk in Studenica, gebouwd door de vorst Stephan Nemanja (1183- 1196). De kerk van Studenica kan een van de vroegste creatieve resultaten worden genoemd van de confrontatie van de Byzan¬tijnse eenschepige koepelbasiliek met laat-Romaanse architec- tuurvormen. In tegenstelling tot de zuiver Byzantijnse koepel-basilieken is ze van natuursteen gebouwd; de wanden zijn geleed door boogfriezen en lisenen. De koepel is te vergelijken met de veel bescheidener Romaanse kruising, maar ze is groter en haar plaats in het gehele bouwwerk is dominerend. De kerk bezit drie Romaanse portalen. Het hoofdportaal is rijk geleed door in- springingen en versierd met sculpturen in het tympanon (Maria tussen engelen). Zulke rijpe laat-Romaanse vormen zijn via zuid- Italië (Apulië) rechtstreeks over Dalmatië in oud-Servië binnen¬gedrongen.
Zo vormt Studenica een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis der architectuur van Servië. Het exterieur en de decoraties van de wanden, portalen en vensters sluiten aan bij de zuid-Italisch- Romaanse architectuur, terwijl de ruimtevorm met de domine¬rende koepel op Byzantijnse bouwvormen stoelt. Deze weder¬zijdse penetratie van westelijk-Romaans en oostelijk-Byzantijns vormmateriaal past bij de tussenpositie van oud-Servië en het handig manoeuvreren van de vorst Stephan Nemarja tussen de cultuurinvloeden uit het avondland en uit Byzantium.
door Prof. Dr. W. Sas-Zaloziecky.
