Katholieke Encyclopaedie

Uitgeverij Joost van den Vondel (1933-1939)

Gepubliceerd op 08-01-2020

Werktuig

betekenis & definitie

is een lichaam of stelsel van lichamen, dat ten doel heeft zekere krachten (weerstandskrachten) te overwinnen met behulp van andere (bewegende krachten). De beweging, aan een deel ervan meegedeeld, wordt overgebracht op de andere deelen.

De inrichting van een w. kan zoodanig zijn, dat een zeer zwakke bewegende kracht een zeer veel sterkere weerstandskracht overwint, of wel dat zij geheel van aard verandert. Is de beweging gelijkmatig (eenparig), dan blijft de som der arbeiden van de bewegende krachten gelijk, maar tegengesteld aan die der weerstandskrachten, met inbegrip der schadelijke weerstanden, die men door smering tot een minimum tracht te beperken, en het verlies door overgang in andere energievormen (warmte, geluid).Het aantal soorten w. is zeer groot. Men kan ze in het algemeen in twee groote groepen verdeelen, nl.

1° w., die de bewegende kracht rechtstreeks nuttig maken, dikwijls met verandering van bewegingsrichting of snelheid, bijv. gereedschappen, landbouwwerktuigen, hijsch- en transportinrichtingen (arbeidsmachines), rijwielen enz.
2° W., die alle andere vormen van arbeidsvermogen omzetten in mechanische energie: hydraulische turbines (gravitatie), electromotoren, calorische werktuigen enz.
A. Mulder.

Bij de primitieve volken zijn w. te onderscheiden naar vorm, materiaal, doel en gebruik. Wegens den aard van het gebruikte materiaal zullen wel vele der oudste w. verloren gegaan zijn, voor zoover ze van hout en ook van hoorn of been gemaakt waren. Steenen w. zijn uiteraard goed bewaard gebleven, deze waren echter moeilijker te vervaardigen; ten deele zijn ze ruw gehouwen, deels ook glad gepolijst. Naar den vorm zijn de w. te verdeelen in die, welke gebruikt werden voor snijden, stooten, drukken en slaan. Bij zwaardere w. is ook hout gebruikt, zooals bij knotsen. Geheel uit steen vervaardigd kent men messen, krabbers, hamers, bijlen en vuistwiggen.

Eigenaardig is het handvat. Uit hout gemaakte w. zijn o.a. boemerang, pijl en boog, knots, lans en een soort zwaard. Bijzondere w. zijn bekend voor het maken van vuur, zoowel van steen als van hout. Kano, wiel, wagen, brug, schroef en harpoen zijn niet meer tot de w. der primitieve volken te rekenen, doch behooren reeds tot de voortbrengselen der beschaving. Hestermann.