1° Bij menschen en dieren een rusttoestand in de psychische activiteit.
Van het wezen van den s. is nog weinig bekend, al hebben in de laatste decenniën de inzichten over dit proces een aanzienlijke wijziging ondergaan. De opvatting, dat de tusschenhersenen een belangrijke rol spelen bij het tot stand komen van den s., heeft bevestiging gevonden in de waarnemingen bij de epidemische encephalitis (Von Economo, Handb. der normalen und pathologischen Physiologie 1926, 17 III). Het bestaan van een zgn. slaapcentrum is duidelijk, daar aandoeningen in den hersenstam slaapstoringen veroorzaken, bijv. heftige slaapneigingen (→slaapziekte) of, omgekeerd, hardnekkige slapeloosheid. Zie ook →Narcolepsie. Een verband van den s. met vermoeidheid wordt algemeen aangenomen en Pierson in zijn Physiologie du Sommeil neemt aan, dat de s. door vermoeienisstoffen wordt opgewekt. Het rhythme van waken en slapen is innig aan dag en nacht gebonden zoo zelfs, dat sommige nachtwerkers overdag niet kunnen slapen.
Omkeering en storing in dit rhythme wordt o.a. na hersenontsteking en ook bij oude menschen met hersenvaatverkalking gevonden. Daar het „slaapcentrum” eenerzijds in directe verbinding staat met de groote hersenen, anderzijds met het overige lichaam, zullen zoowel inzinkingen van de hoogere, geestelijke functies als van de lichamelijke functies den s. vergezellen. Von Economo spreekt dan ook van hersenslaap, d.w.z. uitschakeling van bewuste waarnemingen en van den wil, en van lichaamsslaap, d.w.z. uitschakeling der zenuwbanen en vegetatieve reflexen. Beide moeten gelijktijdig intreden: immers, zinken de lichamelijke functies weg, en blijven de geestelijke inzinkingen door emoties e.d. uit, dan is het inslapen gestoord.
De conceptie „hersenslaap-lichaamsslaap” is ook van belang voor de toepassing van slaapmiddelen. Deze kan men onderscheiden in die, welke de hersenschors remmen, en die, welke direct op het slaapcentrum in den hersenstam inwerken. De s. kan dan hetzij door werking op het slaapcentrum, hetzij door narcotiseering der groote hersenen, waarbij de werking der zintuigen vermindert, bevorderd worden. Maar daarnaast kunnen ook geneesmiddelen, die een verlamming van het slaapcentrum door verzwakking der wakkermakende prikkels bewerken, benut worden, al naar gelang het type der slaapstoring dit vereischt. Behalve de genoemde vermoeienisstoffen zou ook de kalkstofwisseling bij het slaapproces een belangrijke rol spelen. Tijdens den s. blijven de autonome, vegetatieve lichaamsfuncties, zooals de ademhaling, hart- en darmwerking, behouden, al is ook hun functie verminderd.
Twee typen van slapers kunnen onderscheiden worden: zij, die in bed komend, snel warm worden en daarna in den s. geleidelijk afkoelen, en anderen, die juist omgekeerd, de grootste moeite hebben warm te worden, doch dan ook hun warmte behouden.
Pawlow meent, dat inwendige remmingen den s. doen ontstaan. Immers daar bij herhaling van prikkels de functie der hersencellen uitput, zal, daar tegelijkertijd andere hersendeelen onwerkzaam worden, de s. intreden.
Wiersma verklaart den s. psychologisch (Nederl. Tijdschr. v. Geneeskunde, bd. 75): bij aanhoudende concentratie van de aandacht op niet-emotioneele en niet belangwekkende gedachten, verliest de aandacht zijn kracht, zoodat de s. intreedt. Klessens.
Slaapstoornissen kunnen optreden bij organische ziekten der hersenen en, wat veel meer voorkomt, op grond van psychische stoornissen. S. van de eerste soort ziet men vooral bij de encephalitis epidemica (Europeesche slaapziekte), waarbij de patiënt langen tijd ononderbroken slaapt, of integendeel langen tijd niet slaapt, of alleen overdag en niet gedurende den nacht slaapt. Von Economo kwam daardoor tot de ontdekking van een slaapcentrum in de tusschenhersenen, dat regelend inwerkt op de slaapfunctie. De psychische slaapstoornissen, die vooral het inslapen betreffen, zijn de uiting van geestelijke conflicten, waarbij onbewuste strevingen en angst meestal een groote rol spelen. Een behandeling met slaapmiddelen en/of psychotherapie is aangewezen. v.d. Sterren.
2° Voor s. van planten, zie →Nyctinastie.