Keizer van het Duitsche Rijk (1765-’90), heer van Oostenrijk (1780-’90). * 13 Maart 1741 te Weenen, ✝ 20 Febr. 1790 aldaar. Oudste zoon van keizer Frans I Stephanus en van Maria Theresia; werd in 1764 tot Roomsch-koning gekozen, volgde in 1765 zijn vader als keizer op; als mederegent van zijn moeder in de erflanden mocht hij slechts de legerzaken vrij beheeren.
Zorgvuldig opgevoed in rationalistischen geest, zeer (werkzaam en eenvoudig in leven,werd hij de best gekenmerkte vertegenwoordiger van het verlichte despotisme der 18e eeuw. Met overijlden ijver wilde hij een groot aantal hervormingen doorvoeren op elk terrein; het bonte geheel zijner staten wilde hij streng centraliseeren tot een ambtenarenstaat met de Duitsche taal als algemeene regeeringstaal; als physiocraat zorgde hij voor den landbouw, hief in 1781 de lijfeigenschap op voor de boeren en voerde een alg. grondbelasting in, waaraan ook de adel onderworpen was; als mercantilist bevorderde hij handel en nijverheid, o.m. door hooge invoerrechten.
Onderwijs werd bevorderd; het strafrecht verbeterd en verzacht. Vooral bekend zijn gebleven zijn maatregelen op het gebied van godsdienst en Kerk: een hoogste recht van toezicht ook op godsdienstige zaken eischte hij met kracht op; door het tolerantie-edict van 1781 gaf hij volledige godsdienstvrijheid aan Protestanten en Grieksch-Katholieken; in een lange reeks van besluiten bemoeide hij zich met zuiver kerkelijke zaken, zoogenaamd ter wille van het alg. welzijn.
Een zeer groot aantal kloosters hief hij op, omdat zij „niets zichtbaars” presteerden; slechts de kloosterorden, welke zich wijdden aan onderwijs en ziekenverpleging, vonden genade; met de opbrengst der kloostergoederen werd de zielzorg der wereldlijke geestelijkheid gesteund en uitgebreid. De reis van paus Pius VI in 1782 naar Weenen baatte weinig of niets tegen dit alles, ’s Keizers overijlde maatregelen wekten overal verzet, o.m. een opstand in Hongarije en in de Zuidel.
Nederlanden. Ook in zijn buitenl. politiek had hij een zeer ongelukkige hand: een poging om Beieren te verwerven mislukte tot tweemalen toe tegen het bekwaam verzet van Frederik II van Pruisen.
Met de Ned. Rep. kwam hij in 1785 bijna in oorlog vanwege de sluiting van de Schelde en het alg. econ. regiem, door de Staten-Generaal op de Zuidel.
Nederlanden toegepast. J.’s tienjarige regeering werd een groote teleurstelling; hij stierf kinderloos en werd opgevolgd door zijn broeder Leopold II.
De geest van het Josephisme op kerkelijk gebied bleef in Oostenrijk nog lang bestaan. → Josephisme.Lit.: v. Arneth, Maria Theresia und J. (3 dln. 1867-’68); Wolf en v. Zwiedineek-Südenhorst, Oesterreich unter M. Th., J. II u. L. II (1884); v. Mitrofanow, J. II (2 dln. 1910); Pirenne, Hist. de Belgique (V 1921); Pastor, Geach. der Päpste (XVI, 3, 1933). v. Gorkom.