Cultuurstelsel in ned.-indië - is het afkeurenswaardige, door gouverneur-generaal van den Bosch in 1830 ingevoerde instituut van gedwongen arbeid der Inheemsche bevolking ten bate van het gouvernement. Voornamelijk op Java toegepast (indigo, suiker, tabak, peper, thee, kaneel), onttrok het c. de Inheemsche bevolking voor een groot gedeelte aan eigen arbeid.
Protest bleef niet achterwege, doch in Nederland had men geld noodig en met instemming van den koning werd het stelsel in nog sterkere mate doorgezet. In 1832 werd de bevolking naar haar dichtheid eenvoudig voor een bepaald quantum te leveren producten aangeslagen, het ambtelijk grondbezit der regenten werd hersteld, Europeesche ambtenaren kregen cultuurprocenten, de particuliere landbouw werd belemmerd. Daarbij werd dikwijls dan het vastgestelde (⅕) gedeelte van de bouwgronden opgeëischt en werd de beloofde vrijstelling van landrente niet gegeven. De welvaart der Inheemsche bevolking werd door het c. weliswaar ernstig geschaad, doch de resultaten voor de schatkist waren schitterend (!): van 1840-1875 was de opbrengst 781 000 000 gld., waarvan 7/9 alleen uit de koffie! Felle critiek werd op het c. uitgeoefend door baron v. d. Höevell (1812-1879) in de Tweede Kamer en door Multatuli (Max Havelaar).
Van lieverlede werden dan diverse gedwongen cultures afgeschaft, totdat ten slotte in 1915 met de afschaffing der koffiecultuur door intrekking van art. 56 R.R. (Ind. Stbl. 1915 nr. 491) aan het c. een einde kwam. Een zwarte vlek in het Ned. koloniaal geschiedboek!
Lit.: van Soest, Gesch. v. h. Cultuurstelsel (1869-1871); N. G. Pierson, Het Cultuurstelsel (1868); S. v. Deventer, Bijdr. tot de kennis v. h. landelijk stelsel op Java (1865).
Damen.