Cleanthes (Κλεανθης), griekse eigennaam:
1. Cleanthes van Corinthe, griekse schilder uit de archaïsche tijd. Hij zou de pictura linearis, het schilderen met contouren, het eerst hebben toegepast. Van zijn werken waren beroemd de verwoesting van Troje en de geboorte van de godin Athene in de tempel van Artemis Alpheüsa bij Olympia.
Lit. G. Lippold (PRE 11, 574v). [J. A. de Waele]
2. Cleanthes van Assus, griekse wijsgeer (ca. 330-232), leerling van Zeno, de stichter van de stoïcijnse school, en diens opvolger als scholarch vanaf 262261. Bij Diogenes Laërtius (7, 168-176) vindt men 50 titels van tractaten die aan Cleanthes worden toegeschreven; geen enkel werk is volledig bewaard. Vele domeinen van de filosofie werden door zijn werken bestreken: dialectiek, retorica, fysica, theologie, ethica en politiek. Onder zijn leerlingen verdienen vermelding Sphaerus van Borysthenes en Chrysippus van Soli; zijn voornaamste tegenstrever was → Arcesilaüs van Pitane, vertegenwoordiger van het scepticisme van de Midden-Academie; verder was er een voortdurende strijd tussen epicurisme en stoa.
Cleanthes nam niet op slaafse wijze de leerstellingen van zijn meester over: hij nam een persoonlijke plaats in. Hij aanvaardde een zeker psychologisch dualisme, een grotere onafhankelijkheid van de geest ten overstaan van het lichaam. Hij aanvaardde ook een ethisch voluntarisme; in de bepaling van de deugd werd het wilselement beklemtoond. Hij vertegenwoordigde verder een moreel radicalisme; hij wees het ’officium’ af en eiste volledige onderwerping aan de goddelijke wet. Hij kende een zekere transcendentie toe aan de godheid en zocht naar de oorzaken van het godsgeloof. Cleanthes stond onder invloed van Aristoteles, meer bepaald van diens dialoog Περι φιλοσοφιας.
Zeer bekend is Cleanthes’ gedeeltelijk bewaard gebleven hymne aan Zeus (39 versregels), een vrome en diep religieuze lofprijzing van de stoïcijnse algod (prachtige nederlandse vertaling van J. D. Meerwaldt, Hermeneus 9, 1936/1937, 130v).
Lit. Fragmenten b(j H. von Amim, Stoicomm Veterum Fragmenta 12 (Leipzig 1921 = 1964) 103-139. - H. von Amim (PRE 11, 558-574). - G. Verbcke, Kleanthes van Assos (Verhandelingen van de Kon. Vlaamse Akademie voor Wetenschappen, Brussel 1949). J. D. Meerwaldt, Cleanthea (Mnemosyne 1951, 40-69; 1952, 1-12; met interpretatie der Zeus-hymne). [Verbeke]
