Agesilaus is de naam van twee Spartaansche koningen. Agesilaus I, een zoon van Doryssus uit het geslacht der Eurystheniden, regeerde omstreeks het jaar 900 vóór den aanvang onzer jaartelling. Agesilaus II, een zoon van Archidamus, uit de familie der Procliden, werd geboren in het jaar 444 vóór Chr.
Hij was een van de grootste veldheeren der Oudheid en de troonopvolger van zijn broeder Agis (397 vóór Chr.), nadat hij diens zoon Leotychides verdrongen had, waartoe de magtige Lysander hem de behulpzame hand bood. In den oorlog van Sparta met Perzië (306) scheepte Agesilaus zich in met 8000 man en zeilde naar Klein-Azië, waar hij zich met de bezetting der Grieksche steden versterkte en een gedeelte van het land veroverde voordat de Perzen tijd genoeg hadden, om een leger in het veld te brengen. Daarna bezette hij Phrygië en Lydië en maakte zich gereed, om in het hart des lands door te dringen, toen de Spartaansche senaat hem terugriep. Geen wonder: de Atheners, Argivers, Corinthiërs en Thebanen, door Perzisch goud verlokt, waren zegevierend op Spartaansch grondgebied doorgedrongen. Agesilaus snelde derwaarts en sloeg hen bij Choronea (394). Hij zelf werd gewond, maar hij gedroeg zich menschlievend jegens de vijanden. Later vocht hij met gelukkig gevolg tegen de Corinthiërs en Acarnaniërs. In den slag bij Leuctra (371) redde hij door moed en beradenheid zijn vaderland en verhinderde tot tweemaal toe, dat de Thebanen onder aanvoering van Epaminondas het veege Sparta veroverden. Na den slag bij Mantinea, waarin Epaminondas zegepraalde, ried hij de Spartanen af, om een algemeenen vrede te helpen sluiten, — hij verlangde enkel een wapenstilstand. Gedurende dezen trok hij, ter verbetering van Spartas geldmiddelen, naar Egypte, waar hij eerst voor Tachos, die tegen Perzië was opgestaan, en daarna voor Nectanebus II met goed gevolg oorlog voerde. Bij zijn terugtogt werd hij ziek in de haven van Menelaus op de kust van Afrika en overleed er in den ouderdom van 84 jaren. Hij genoot als dapper veldheer, als belangloos burger en als uitmuntend huisvader de algemeene achting. Xenophon, Plutarchus, Nepos en Diodorus Siculus hebben levensberigten van hem achtergelaten.
Ook een broeder van Themistocles droeg dien naam. Deze Agesilaus, uitgezonden om het leger van Xerxes te verkennen, onderscheidde zich door dezelfde daad, die aan Mucius Cordus (zie dit artikel) een onsterfelijken roem heeft bezorgd. Hij stak zijne regterhand in het vlammend offervuur, ten bewijze, dat alle Atheners bereid waren, om voor de vrijheid te sterven.
