De uitdrukking deus ex machina bestond al in de oudheid en betekende letterlijk ‘een god uit een machine’. Tegenwoordig bedoelen we er een onverwachte, wat geforceerde ontknoping in een roman of toneelstuk mee. De deus ex machina was een voorloper van wat we nu ‘special effects’ noemen. Aan het eind van Griekse en Romeinse treurspelen liet men soms met behulp van een hijswerktuig een ‘god’ op het toneel neer, om zo het stuk tot de gewenste afloop te brengen. De eerste keer dat dit gebeurde was waarschijnlijk in de Philoctetes van Sophocles (vijfde eeuw voor Chr.). In het renaissancetoneel kwam deze kunstgreep weer terug. Zo verschijnt er een deus ex machina aan het eind van de Gijsbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel.
In het verre verleden heeft Vondel geprobeerd de uitdrukking af en toe te vervangen door een Nederlandse term. Hij gebruikte, naast deus é machina, ook het woord hemelval; maar dit woord heeft het nooit echt gehaald.
