Polen (russisch of kongres-) - (Poolsch: Krolestvo Polskie; de Russ. benaming Carstivo Polskoje beteekent kon. P.), omvatte krachtens de besluiten van ’t Weener Kongres de gebieden, door Rusl. verkregen krachtens de verdragen van 1772, 1793 en 1795, benevens Bjalystok en Warschau. !t Koninkr., waarover als koning zou regeeren de czaar van Rusland, kreeg in 1815 een constitutie naar ’t model van de Fransche const. van 1814. In het bestuur werd de koning bijgestaan door een rijksdag, bestaande uit twee deelen, welke om de 2 jaar zou bijeenkomen. Vrijheid van godsdienst en drukpers werden gewaarborgd, evenals bescherming van personen en goed.
De ambtelijke taal zou ’t Poolsch zijn (stichting van een Poolsche Universiteit te Warschau, 1816). Al spoedig hield de czaar-koning zich niet aan de grondwet. Van drukpersvrijheid was geen sprake, evenmin van bescherming van personen en goed. Tot een uitbarsting komt de ontevredenheid der Polen als Nicolaas I een deel van ’t Poolsche leger naar België wil zenden, tot steun van de Nederl. reg. (Nov. 1830). De in Warschau bijeengekomen rijksdag verklaarde Nicolaas voor afgezet (Jan. 1831). De leiding van ’t Poolsche leger nam op zich Michael Radziwill. Nadat ’t Russ. leger onder Diebitsch Zabalkansky een overwinning had behaald bij Grochow (Febr. 1831), was ’t feitelijk met den opstand gedaan, ’t Slechte weer verhinderde echter den Russen op te marcheeren, waarvan de Polen gebruik maakten om enkele steden in Lithauwen in opstand te brengen. Bij Ostrolenka werden de Polen opnieuw geslagen door Diebitsch (Mei 1831), die kort daarop stierf, waarop Paskjewitch Eriwansky ’t bevel der Russ. troepen kreeg.
In Sept. rukte deze Warschau binnen, waarmede de opstand was onderdrukt. De rijksdag werd opgeheven (Statuut van 1832); een politiek van onderdrukking begon, waarbij men zich niet bekommerde om eenig recht. De universiteit van Warschau werd opgeheven en strenge censuur ingevoerd. De Kath. godsd. werd achtergesteld bij de Grieksch-Kath. Tal van Polen vluchtten naar ’t buitenland, waar zij vereenigingen vormden (o. a. die van Czartoryski, van Mieroslawski), die herhaaldelijk bewegingen organiseerden. Zij slaagden er in in Polen, waar sedert 1860 Gortschakow en Wielopolski een bestuur hadden uitgeoefend, dat gericht was op verzoening en waarvan de instelling van Poolsche scholen een der resultaten was, in 1863 een opstand te verwekken. Daar letterlijk alles aan de opstandelingen ontbrak, kon deze beweging geen resultaat hebben. De Russ. reg., zieker van den steun van Pruisen, sloeg geen acht op de nota’s van Engeland en Frankrijk, die zich de Polen aantrokken.
Zonder veel moeite werd de opstand dan ook door de Russ. reg. onderdrukt (1864). Uitermate streng werd nu in Lithauwen opgetreden door den gouv. Mourawief, die wegens zijn wreedheid den bijnaam Wesatel (= de beul) kreeg. Poolsche grondeig. moesten zware belastingen opbrengen, het gebruik van de Poolsche taal werd verboden. Vele Kath. kerken en kloosters werden opgeheven. Een soortgelijk systeem werd in Polen toegepast door Berg.
Alle Poolsche regeeringscolleges werden achtereenvolgens opgeheven en na den dood van stadh. Berg werd met ’t bestuur belast een gouverneur, zoodat Polen nu feitelijk een Russ. gouvernement werd (1874). De Russ. reg. ging over tot invoering van het Russ. recht, en tot russificatie van scholen, welke voortgezet werd onder Alexander III en Nicolaas II. Na den anderen koers, die er in Rusland kwam na beëindiging van den Russisch-Japanschen oorlog (1905), ontstond er in Polen een streven zich te verzoenen met Rusland, hetgeen vooral tot uiting kwam op ’t panslavistisch congres van Praag in 1908. Toch bracht de constitutie van 1905 aan P. weinig rechten; alleen werd ’t oprichten van bijzondere Poolsche scholen veroorloofd. Eerst de wereldoorlog bracht het herstel van Polen (zie WERELDOORLOG).
