Johann Friedrich, Duits filosoof, *4.5. 1776 Oldenburg, ♱14.8.1841 Göttingen. Herbart was reeds als gymnasiast goed bekend met Kant en Wolff.
Hij hoorde te Jena Fichte, wiens ideeën hij (evenals die van Schelling en Hegel) al spoedig scherp begon te kritiseren. Herbart werd in 1805 hoogleraar te Göttingen, in 1808 te Koningsbergen, in 1833 opnieuw te Göttingen. Conservatief gezind, hield hij zich verre van alle politieke en sociale bemoeiingen. Herbart dacht met Kant, dat de werkelijkheid an sich onkenbaar is. Dit verijdelt echter niet elke vorm van metafysica. Hoewel het wezen van de dingen an sich en het ware gebeuren onbekend moeten blijven, kan toch hun verhouding tot de menselijke verschijningswereld in strenge begrippen bepaald worden.
De filosofie is dus een loutere begripswetenschap. De geest moet zich de werkelijkheid an sich voorstellen als gesplitst in diverse vormen van bestaan, waarvan sommige van psychische aard zijn en andere niet. Herbarts belangstelling richtte zich m.n. naar het eerste type, zodat diverse psychologen hem als stichter van de wetenschappelijke psychologie beschouwen. Herbarts psychologie is echter uitgesproken intellectualistisch. Elke bewustzijnsinhoud was voor hem een fdee en hij verzette zich beslist tegen de leer die in de ziel verschillende vermogens wenst te onderscheiden.Herbart is voor de psychologie van belang geweest als associationist (→associationisme) die het bewustzijn niet alleen opvatte als een stelsel van aantrekkende krachten tussen ideeën, maar die ook afstotende krachten onderscheidde, ten gevolge waarvan bepaalde voorstellingen onder de bewustzijnsdrempel geraken. De laatste gedachte komt een eeuw later terug bij Freud en Jung in de vorm van de verdringing.
Herbarts denken is niettegenstaande zijn ontologische achtergrond niet vrij van psychologisme en werd om die reden heftig aangevallen in de inleiding van E.Husserls Logische Untersuchungen (1901 — 02). Herbart was een van de eersten die een systematische pedagogiek ontwierp; zijn opvattingen in deze sluiten aan bij de Zwitserse pedagoog J.H. Pestalozzi. De opvoeding beoogt de promotie van de ethische persoonlijkheid en de sociale adaptatie van de enkeling. Uitgave: Sämtl. Werke, door K.
Kehrbach, D.Flügel en T.Fritzsch (19 dln. 1887 — 1912; met brieven; herdr. 1966). LITT. A.Brückmann, Pädagogik und philos. Denken bei J.F.Herbart (1961); S.Strasser en A.Menshouwer, Herbart als opvoedk. denker (1967); W. Asmus, J.F.Herbart ((2 dln. 1968-70); H.Dunkel, Herbart and education (1969); E.Geiszler, Herbarts Lehre vom erziehenden Unterricht (1970); J.L. Blasz, Pädag. Theoriebildung bei J.F.Herbart (1972).
