Woonhuizen. De bebouwing van Schoonhoven wordt gekenmerkt door overwegend smalle, diepe huizen met gemeenschappelijke bouwmuren.
Achter de doorgaans later vernieuwde gevels gaan vaak oudere kappen, balklagen of houtskeletten schuil. Van vóór de stadsbrand van 1518 dateert het rond 1485 (d) gebouwde pand Koestraat 6, waarvan het voor- en achterhuis door een dikke brandmuur worden gescheiden.
Op de verdieping bevindt zich een rij kaarsnissen. Ook het in 1449 al vermelde diepe huis Het Gouden Hoofd (Tol 9) heeft een dikke brandmuur (15de-eeuws?) tussen voor- en achterhuis.
De vroeg-17de-eeuwse voorgevel heeft men in de 18de eeuw gewijzigd in een klokgevel (pui circa 1925). Baljuw Hugo Bomvliet liet het achterhuis herbouwen in 1648.
Zijn wapen staat in het fronton van het geblokte classicistische zandstenen poortje (bij Scheepmakershaven 12). Het van oorsprong 15de-eeuwse pand Haven 82 werd midden 16de eeuw aanmerkelijk vernieuwd en kreeg in 1608 een extra verdieping en een nieuwe voorgevel (cartouche).
Deze gevel werd rond 1890 afgetopt en voorzien van een winkelpui. Van kort na de stadsbrand dateert het drielaagse diepe huis Haven 30 met houtskelet (verdiepingen), spiltrap en kapconstructie uit de bouwtijd.
De gevel is rond 1840 vernieuwd. Het grote dwarse huis Voorhaven 10 bevat een smalle kelder met kruisgewelven, een spiltrap en een kapconstructie uit 1560 (d).
Na de sloop van de Vrouwenpoort waar het pand tegenaan stond kreeg het huis aan die zijde een opvallend eclectische kopse gevel (1862).Het rijzige pand Voorhaven 6 werd rond 1630 gebouwd door ‘boomsluiter’ en havenmeester Jan Pietersz. Dit dijkhuis stond oorspronkelijk tegen de stadsmuur en heeft aan die zijde een trapgevel (circa 1630). De voorgevel is een laat-18de-eeuwse klokgevel. Het van oorsprong midden-17de-eeuwse forse dwarse huis Oude Haven 17-19 werd in de 19de eeuw gesplitst en gepleisterd. Het dwarse huis De Vergulde Swaen (Lopikerstraat 37) ontstond in 1642 (gevelsteen) door verbouwing en samentrekking van twee panden. Bij de ingrijpende restauratie in 1962-'65, onder leiding van H.
Korswagen, zijn de beide trapgevels geheel herbouwd. Sindsdien heet het huis de ‘Vestaalse Maagd’. De vroeg-maniëristische gevelsteen van het diepe huis Lopikerstraat 13 geeft het jaartal ‘1571’, maar de trapgevel lijkt eerder uit circa 1640 te stammen (restauratie 1938). Diverse eenvoudige diepe huizen met een 17de-eeuws kern hebben een tuitgevel. Voorbeelden zijn de eenlaagspanden Koestraat 144 en Lopikerstraat 49 (eerste kwart 17de eeuw) en het tweelaagse huis Haven 3 (17de eeuw). In de 19de eeuw zijn Haven 16 (achterzijde gevelsteen 1610) en Tol 8 (circa 1640; opvallende sierankers) gepleisterd.
Het blijkens de cartouche in de achtergevel uit 1634 daterende diepe huis Haven 22 heeft aan de voorzijde een jongere lijstgevel en Oude Haven 13 bezit achter nog twee 17de-eeuwse puntgevels met sierankers. Een 17de-eeuwse kern hebben ook Oude Haven 10, Oude Haven 22 (jaartalankers ‘1627’) en Koestraat 126 (gevelsteen 1654). Bij het pand Lopikerstraat 46 is nog een vroeg-17de-eeuwse puibalk zichtbaar.
In de 18de eeuw werden diverse smalle panden voorzien van klokgevels. Het rijkste voorbeeld is die van Koestraat 68, waarvan de gebogen bekroning het jaartal ‘1776’ draagt (gerestaureerd 1937). Andere voorbeelden zijn Haven 26 en 73, Koestraat 99, Lopikerstraat 10 en 12. In de 19de eeuw gepleisterd zijn de afgeknotte klokgevels van Oude Haven 12, Koestraat 120 en Lopikerstraat 15. Het pand Haven 6 kreeg rond 1740 een nieuwe voorgevel met halfhoge zolderverdieping en een kroonlijst met consoles in Lodewijk XIV-vormen. In de plaats van twee smallere panden verrees het brede pand Koestraat 130, voorzien van een lijstgevel met kroonlijstconsoles in Lodewijk XIV-vormen (vensters circa 1840).
Later gepleisterd is het rond 1760 verbouwde huis Haven 57 met halfhoge zolderverdieping en een kroonlijst met Lodewijk XV-consoles. Het rijzige pand Haven 19 is ontworpen met een middenrisaliet, lambrekijns in Lodewijk XV-stijl onder de begane-grondvensters en een houten trigliefenlijst in Lodewijk XVI-stijl (circa 1790). Onopvallend is het in de plint gedateerde pand Korte Dijk 12 (1751; vensters circa 1840). Gevels uit circa 1840 met getoogde vensterroeden zijn te vinden bij het brede huis Voorhaven 5 en het met empireornamenten versierde smalle pand Haven 52. Uit die tijd zijn ook de eenvoudige gevels van Oude Haven 20 en Haven 12 (met trigliefenlijst). Uitgevoerd met hoekpilasters en een middenrisaliet is het sobere gepleisterde herenhuis Haven 17 (circa 1850).
Het gepleisterde dwarse huis Dam 5 kreeg zijn huidige aanzicht met omlijste ingang rond 1860 (inwendig neo-Lodewijk XIV-plafonds). Andere neoclassicistische herenhuizen uit die tijd met een vergelijkbare omlijste ingang zijn Koestraat 114 en Korte Dijk 7 en 9. Afwijkend door de keperboogvormige deur- en vensteropeningen is het eenlaagspand Veerstraat 5 (circa 1870). Kenmerkend voor de architectuur rond 1865 zijn de vensters met afgeronde hoeken, zoals te zien bij het herenhuis Tol 6 en de huizen Oude Haven 14, Haven 46 en Haven 64 (met vensteromlijsting). Eclectische vensteromlijstingen met kuifstukken zijn toegepast bij de herenhuizen Haven 7 en Korte Dijk 5 (beide circa 1870). Het in 1875 gebouwde herenhuis Tol 5 (1875) heeft onderkelders, een stoep en opvallende kroonlijstconsoles.
Het vergelijkbare huis Haven 71 werd in 1892 gebouwd als dokterswoning. Een ingangstravee met middenbalkon bezit het herenhuis Oude Haven 11 (circa 1880; vensters gewijzigd circa 1915). Van kort na 1877 dateren de sobere neoclassicistische burgermanswoningen Lopikerstraat 63-75.
Ontworpen in neorenaissance-stijl zijn het herenhuis Haven 61 (1891), het dubbele huis Beijlinggracht 32-34 (circa 1895) met siermetselwerk en dakerker - en de burgermanswoningen Beijlinggracht 26-30 en 36-42 (circa 1900), alsmede de edelsmederij met bovenhuis Oude Haven 21 (1904) dat een trapgevel met driepasnis heeft. In chaletstijl uitgevoerd zijn het woonhuis met koetshuis Koestraat 146-148 (circa 1900) en het met mansardedak gedekte huis Spoorsingel 11 (circa 1910).
Simpele jugendstil-details vertonen Opweg 6 (circa 1910) en de directeurswoning Nisi Dominus (Oude Singel 174; circa 1915) met opvallende bovenlichten bij de begane-grondvensters. Van de arbeiderswoningen die vanaf 1900 aan de westzijde binnen singels werden gebouwd, vertonen Oude Singel 128-142 (circa 1910) en Oude Singel 160-172 (circa 1915) chaletstijl-invloeden. In kalkzandsteen en met rode banden gebouwd zijn de arbeiderswoningen Lekdijk-West 15-21 (circa 1910).
Voorbeelden van villa's in expressionistische stijl zijn Lopikerweg 50 (1923) en Spoorstraat 58 (circa 1930); in kubistischexpressionistische stijl ontworpen zijn Koestraat 123 (1925) en Spoorsingel 2 (1930), dat in het trappenhuis door V. Huszar ontworpen glasraam heeft.
