Hofjes. In Leiden zijn in het verleden veel hofjes gesticht door welgestelde lieden.
De voor minder bedeelde ouden van dagen of alleenstaanden bestemde een- of tweekamerwoningen werden gesitueerd rond een binnenterrein waar zich de gemeenschappelijke toiletten (secreet), de waterpomp, was- en drooghokken en brandstofbewaarplaatsen bevonden. Het hofje was veelal toegankelijk via een poort, in enkele gevallen via een monumentaal poortgebouw met een regentenkamer op de verdieping.
Een van de oudste voorbeelden is het St.-Annahofje of St.-Anna Aalmoeshuis (Middelstegracht 4), gesticht in 1492 door Willem Claesz Doornick en zijn echtgenote Hillegont Willemsdochter achter hun huis aan de Hooigracht. Bij de dertien woningen hoort een kleine laat-gotische kapel (gewijd 1509; gerestaureerd 1892-'93). Rond 1683 heeft men de huisjes aan de zuidzijde vernieuwd naar plannen van Jan Bastiaensz Loopwijck en maakte steenhouwer Nicolaes Vivue de classicistische toegangspoort aan de Hooigracht. Uit 1764 dateert de pomp (pijnappelbekroning 1943) van dit in in 1943 en 1996 gerestaureerde hofje. Het in 1978 gerestaureerde Van Assendelfthofje (Langegracht 49), bestaande uit vijftien woningen rond een bleekveldje, werd in 1624 gesticht door Bartholomeus Willemsz van Assendelft en gebouwd naar plannen van Willem Cornelisz van Bilderbeeck. Een van de weinige roomskatholieke hofjes is het St.-Salvatorhofje (Steenstraat 17), dat werd gesticht in 1625 en gebouwd in 1635-'39 op basis van een testamentaire beschikking van priester Pouwels Claesz van de Velde (gerestaureerd 1978-'79).
Het uit 1645 daterende St.-Pietershofje (Pieterskerkhof 42) kwam tot stand in opdracht van Pieter Gerritsz van der Speck achter zijn woonhuis aan de Langebrug (gerestaureerd 1987). Het kleine Mierennesthofje (Hooglandsekerkgracht 38) met vijf 17de-eeuwse huisjes werd pas in 1760 bij een testamentaire beschikking van Diederik van Leyden als hofje aangemerkt. De Joost Frans van der Lindenpoort (Grevenstraat 16), oorspronkelijk een steeg met 17de-eeuwse huizen in bezit van de naamgever, werd na diens overlijden in 1668 tot een hofje gemaakt. De in U-vorm om een tuin gelegen tweelaags woningen zijn in 2000 gerestaureerd.
Het oudste voorbeeld van een hofje dat een monumentaal poortgebouw met regentenkamer heeft, het Van Brouchovenhofje (Papengracht 16), gesticht in 1631 door Jacob van Brouchoven en zijn zuster Anna van Baersdorp en gebouwd in 1639-'41 naar ontwerp van Arent van 's-Gravesande. Het poortgebouw heeft een geverfde classicistische zandstenen pronkgevel met fronton en kolossale ionische pilasters en wordt geflankeerd door lagere vleugels met dorische pilasters. De woningen heeft men in 1795 aan de voorzijde verhoogd. Het hofje is gerestaureerd in 1983-'84. Het Eva van Hoogeveenshofje (Doelensteeg 7) bestaat uit twee blokken van zes huisjes met dorische pilasters, gebouwd in 1653-'54 naar plannen van Arent van 's-Gravesande, en een door Joost Jansz Rensema ontworpen poorthuis met regentenkamer uit 1655 aan de Doelengracht. De dorische zandstenen toegangspoort (1659) is ontworpen door Michiel Davidsz Sax en de pomp op de binnenplaats (1739) door Gerard van der Laan.
Het Pieter Loridanshofje (Oude Varkenmarkt 1) werd in 1656-'57 mogelijk naar ontwerp van Pieter Jansz van Noort gebouwd voor twaalf echtparen van de Waals-hervormde gemeente. Het Tevelingshofje (4e Binnenvestgracht 7) kwam tot stand in opdracht van Charles en Jacob Tevel. Om een ruitvormige binnenplaats verrezen twaalf huisjes naar plannen van Willem van der Helm (1666-'67) en acht huisjes naar plannen van Anthonie Breetvelt (1679). Het hofje werd in 1783 en 1789 gerenoveerd. Het in 1667-'68 gebouwde Sionshofje (Sionsteeg 4) verving het in 1480 door Hugo van Swieten gestichte oude Sionshof. Hiertoe werd onder leiding van Willem van der Helm het restant van het St.-Michielsklooster verbouwd.
Het poortgebouw met regentenkamer stamt uit 1667. Enkele woningen zijn in 1913 vernieuwd en in 1979 is het hofje gerestaureerd. Het Klein Sionshofje (Lange Schoolsteeg 3-5) werd in 1641 gebouwd in opdracht van Emerantia Banning, echtgenote van Jacob van Brouchoven. Het ontwerp is mogelijk van Arent van 's-Gravesande. De vier huisjes (gerestaureerd 1991) waren bestemd voor vrouwen die na het overlijden van hun man het Sionshof moesten verlaten. Het Schachtenhofje (Middelstegracht 27), in 1671 verwezenlijkt naar ontwerp van Willem van der Helm met een legaat van koopman Theunis Jacobsz van der Schacht, bestaat uit oorspronkelijk twaalf woningen (gerestaureerd 1977) en een classicistisch poortgebouw met regentenkamer.
Op de binnenplaats staat een dubbele hardstenen pomp uit 1730. Het St.-Jacobshofje (Doezastraat 25) werd in 1672 gesticht door Gomarus Jacobsz van Craeyenbosch en was oorspronkelijk bedoeld voor rooms-katholieke bewoners. De eerste zes huisjes werden in 1681 gebouwd, de vijf volgende pas in 1863 en het laatste in 1879. Het in 1683 naar ontwerp van Jan Bastiaensz Loopwijck gebouwde Jean Pesijnhofje (Kloksteeg 21) bestaat uit twaalf woningen en een classicistisch poortgebouw met regentenkamer. De tweelaags huisjes waren bestemd voor leden van de Waalse gemeente. Imposant is het in 1977-'79 gerestaureerde hofje Meermansburg (Oude Vest 159), dat in 1681 tot stand kwam naar plannen van Jacob Roman.
Dit door Maerten Meerman en zijn echtgenote Helena Verburg gestichte hofje heeft dertig woningen (verbouwd eind 18de eeuw) om een royale binnenplaats. Het classicistische poortgebouw met regentenkamer is voorzien van een pronkrisaliet met op de verdieping ionische pilasters. De pomp wordt bekroond door een zeemeerman met helm. Eind 17de eeuw gesticht is het Jaen Michelshof (Pieterskerkstraat 10) met twaalf woningen rond een kleine binnenplaats en een eenvoudige toegangspoort. In 1747 hebben de huisjes een nieuwe voorgevel gekregen. De gevelsteen (1610) boven de toegangspoort is van elders afkomstig.
Ook in de 18de eeuw werden nog diverse hofjes verwezenlijkt, zij het minder dan in de 17de eeuw. Het in 1723 gestichte Samuel de Zeehofje (Doezastraat 16) bestaat uit twee delen, die worden gescheiden door de regentenkamer annex catechisatieruimte uit 1743 in 1883 verbouwd tot twee woningen - en met elkaar verbonden door twee poortjes, waarvan één uit 1981. De reeds bestaande woningen in het achterste gedeelte heeft men in 1743 aan het hofje toegevoegd. Het uit negen woningen bestaande François Houttuynhofje (Hooigracht 81) werd in 1737 naar plannen van Arij van Lauriere opgetrokken op basis van een testamentaire beschikking uit 1685 van de naamgever. In het sober uitgevoerde poortgebouw is de regentenkamer nooit verwezenlijkt. Op kosten van Cecilia Conincks kwam in 1773 het Coninckshofje (Oude Vest 15) tot stand, met zeven huizen en een poortgebouw met hardstenen ionische poortomlijsting naar ontwerp van Dirk van der Boon.
In 1861 liet Jeanne Nicolatia del Court van Krimpen vier huizen toevoegen naar plannen van J.W. Schaap. In de tuin staat een in 1773 door Jacob Muts vervaardigde pomp. Het Stevenshofje (Haarlemmerstraat 50), met dertien tweelaags woonhuizen en een toegangspoort in Lodewijk XVI-stijl met gedenksteen, werd in 1770-'78 opgetrokken naar plannen van Andries van Warendorp.
In de 19de en begin 20ste eeuw werden diverse oude hofjes herbouwd of vergroot en kwamen ook enkele nieuwe hofjes tot stand. Het Vlaams-Doopsgezinde Bethlehemshofje (Levendaal 109-111), oorspronkelijk gesticht in 1631 aan de Langegracht, werd in 1811 verplaatst naar en samengevoegd met het hofje ‘De Houcksteen’ uit 1660 aan het Levendaal. Rond een binnenplaats met dubbele pomp staan zestien 17de-eeuwse woningen. Boven de zandstenen toegangspoort uit 1660 zit een gevelsteen afkomstig van het oude Bethlehemhofje. De randbebouwing aan weerszijden van de poort (Levendaal 105-117) kwam in 1897 tot stand naar een neorenaissance-ontwerp van K. de Boer Hzn. Het geheel is in 1978-'80 ingrijpend gerestaureerd.
Dominee E.C. Groeneveld stichtte in 1878 het hofje van de Groeneveldstichting (Oude Vest 41). Naar plannen van W.F. van der Heijden werd in 1882 het woonhuis van de dominee verbouwd tot portierswoning en regentenkamer en bouwde men in de tuin acht woningen in neorenaissance-stijl. Het in 1616 gestichte Jan de Laterehofje (2de Binnenvestgracht 13) werd in 1888 (gevelsteen) herbouwd in sobere neorenaissance-stijl, eveneens naar een ontwerp van Van der Heijden. Het Juffrouw Maashofje (Kalvermarkt 6) kwam in 1900-'01 tot stand in sobere neorenaissance-vormen naar plannen van B. Spijker met een legaat van mejuffrouw H.
Maas. Het St.-Jans- of Van der Laanshofje (Haarlemmerstraat 264) werd in 1901 en 1909 herbouwd naar plannen van J. Filippo ter plaatse van het in 1504 gestichte St.-Janshofje. Het vroeg-16de-eeuwse St.-Annahofje (Zegersteeg 14) werd in 1907 herbouwd naar plannen van W. Fontein. Hij ontwierp ook de nieuwbouw van het Cathrijn Maartensdochterhofje (Pasteurstraat 2a), dat in 1909 het gelijknamige 17de-eeuws hofje aan de Zijdgracht verving.
Het Jeruzalemshofje (Kaiserstraat 49) werd in 1892 en 1901 geheel vernieuwd door W.C. Mulder en in 1930 uitgebreid met vijf door H. van Leeuwen ontworpen woningen. Aansluitend ligt het in 1907 herbouwde Bethaniën- of Emmaushofje (gesticht 1563). In traditionalistische vormen herbouwd zijn in 1915 het Barent van Namenhofje (Hoefstraat 13; gesticht 1730) naar plannen van W.C. Mulder en in 1920-'26 het Cornelis Spronghhofje (Doezastraat 1a-16a; gesticht 1690) naar plannen van L. en J.A. van der Laan, Het Catrijn Jacobsdochterhof (Kaarsenmakerstraat 1; gesticht 1598) heeft men in 1929 herbouwd naar ontwerp van A. van der Heijden.
