Aanvankelijk Koninklijke Subsidie voor de Vrije Schilderkunst, in 2003 van naam veranderd aangezien het woord ‘prijs’ volgens het organisatiecomité meer in overeenstemming is met de waardering die de kunstenaars met de onderscheiding krijgen. Koning Lodewijk van Holland stimuleerde de schilderkunst al, door Nederlandse schilders naar Parijs te sturen en hun werk te exposeren in het Koninklijk Paleis te Amsterdam.
Koning Willem III stelde in 1871 voor het eerst een bedrag van 10.000 gulden beschikbaar als aanmoedigingsprijs voor nieuw talent in de schilderkunst. Na hem is deze traditie voortgezet. De Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst wordt nu jaarlijks uitgereikt aan jonge kunstenaars, meestal vier.De prijs bestaat uit een bedrag van 4600 euro. De winnaars en een aantal geselecteerden mogen hun werk exposeren in het Koninklijk Paleis Amsterdam. Deze publiek toegankelijke tentoonstelling wordt geopend door de koningin; zij reikt ook de prijzen uit. De prijsuitreiking en tentoonstelling vinden plaats onder auspiciën van de Stichting Koninklijk Paleis te Amsterdam. Meestal vindt de tentoonstelling ook in dit paleis plaats, hoewel in bijvoorbeeld 2001 en 2002 uitgeweken moest worden naar het Gemeentemuseum in Den Haag, in 2001 vanwege het staatsbezoek van de Koning van Spanje, in 2002 wegens restauratiewerkzaamheden.
Iedere Nederlandse beeldende kunstenaar die de beeldende kunst zelfstandig, beroepsmatig beoefent en jonger is dan 35 jaar kan meedingen naar de prijs. Doorgaans leveren enkele honderden kunstenaars werk aan, waaruit na een voorselectie een keuze wordt gemaakt door een vakjury. De koningin, kunstverzamelaar, pleegt regelmatig een van de geëxposeerde werken te kopen.
