Barmhartigheid is hart voor mensen in ellende hebben en weloverwogen ondersteuning bieden, eventueel tegen geldende regels of conventies in.
Tragische dilemma’s ontstaan als mensen barmhartig willen handelen zoals bijvoorbeeld in een oorlog: bij doodzieke mensen achterblijven of solidair meevechten met je oorlogskameraden? In het publieke domein zijn rechtvaardigheid en barmhartigheid soms onverenigbaar. Voor vluchtelingen uit Syrië, Afghanistan en Oekraïne die aankomen in Nederland ontbreekt een universele meetlat voor barmhartigheid. Georganiseerde barmhartigheid kan dan botsen met gelijkwaardigheid. Volledige gelijkwaardigheid voor wat betreft bijvoorbeeld land van herkomst of leeftijd geeft de sterksten alle macht, ontneemt zwakkeren hun kansen en veroorzaakt ongelijkheid en disharmonie binnen en tussen groepen. Ook solidariteit en erbarmen kunnen schuren, spanningen geven en een conflict tussen beide waarden opleveren. De kunst is met democratische spelregels er het beste van te maken.
In het private domein is barmhartigheid meer dan een zielige passant een gunst verlenen. Erbarmen op individueel niveau betekent de intentie hebben van aangezicht tot aangezicht voor een medemens de verantwoordelijkheid te nemen, hoe ongemakkelijk ook. Individuele barmhartigheid is een deugd die aanzet tot dingen doen die vanuit de eigen ethiek gedaan moeten worden en inspanning vereisen. Barmhartigheid verschilt van onbaatzuchtig handelen (altruisme) en individuele barmhartigheid is net even anders dan spontaan edelmoedig gedrag, incidenteel over je hart strijken, ad hoc een heldendaad verrichten of een keer ruimhartig zijn.
Botsende waarden (= mijn erbarmen niet helemaal in harmonie met mijn gevoelens van rechtvaardigheid, gelijkheid of solidariteit) zorgen voor groot persoonlijk ongemak. De praktische betekenis van barmhartigheid verandert mede daardoor. In een seculier land is barmhartigheid meer een sociaal begrip geworden en getransformeerd in van staatswege gericht en georganiseerd altruïsme. Individueel erbarmen, compassie en empathie materialiseren zich in gastenverblijven, wijknetwerken, opvangcentra, vangnetten en zorgsystemen. Dit proces van transformatie van individueel naar georganiseerd barmhartigheid blijkt uit de talrijke vrijwilligersorganisaties voor noodhulp.
