Boeken zijn tegenwoordig zo alombekend, dat we ons moeilijk een wereld zónder boeken kunnen voorstellen. En toch heeft de mens duizenden en duizenden jaren lang niet eens geweten, wat een boek was.
Héél vroeger niet, omdat hij niet eens wist wat schrijven was - en na de uitvinding van de schrijfkunst niet, omdat het ook toen nog heel lang zou duren voor het eerste boek gemaakt zou worden.Voorzover bekend werden meer dan 5000 jaar geleden in Egypte de eerste boeken gemaakt. Die werden vervaardigd uit papyrus ; een soort bros papier, dat gemaakt werd uit de stengels van een moerasplant. Die eerste boeken leken echter niet op de onze. In plaats van uit pagina’s die samengebonden waren in een omslag bestonden de Egyptische ‘boeken’ uit vellen papyrus, die aaneengelijmd waren tot één lange strook. Beide zijden van die strook werden vastgemaakt aan een houten of benen rol... en op een van die rollen werd het ‘boek’ gewonden. Om een boek te lezen had de Egyptenaar twee handen nodig; met de ene hand rolde hij het gelezene op; met de andere rolde hij de volgende tekst af.
De boeken werden dichtgebonden met een riempje of een koordje. De eerste boeken waarvan de pagina’s bijeen werden gehouden door een omslag, werden gemaakt uit perkament, een dunne stof, die wel een beetje op ons papier lijkt maar die vervaardigd werd uit de huid van dieren. Natuurlijk werden alle boeken in die oude tijden met de hand geschreven. In de Romeinse tijd was het kopiëren van zulke boeken een geduldwerkje, waarmee intelligente slaven zich bezig hielden; in de Middeleeuwen werd dit werk gedaan door monniken. Het duurde maanden en soms wel jaren voor op die manier een boek klaar kwam. Temeer, omdat vooral de monniken de pagina’s nog versierden en kleurden ook. Gewoonlijk maakten ze een klein kunstwerkje van alle beginletters; er bestaan handgeschreven boeken, waarin die beginletters gemaakt zijn uit dunne laagjes puur goud.
Het is duidelijk, dat zulke boeken nooit goedkoop konden zijn; perkament was kostbaar en kostbaarder nog waren de honderden uren die nodig waren om van een boek een tweede exemplaar te maken. Daar kwam pas verandering in door twee uitvindingen: die van het papier en die van de boekdrukkunst. Papier was veel goedkoper dan perkament en de boekdrukkunst maakte het mogelijk tegen
lage kosten zoveel exemplaren van een boek te maken als er nodig waren.
Aanvankelijk lachte men om gedrukte boeken. Vijfhonderd jaar geleden ging een bekend boekenverzamelaar er nog trots op, dat alle exemplaren uit zijn verzameling met de hand geschreven waren. Hij zei, dat hij zich zou schamen ook maar één gedrukt boek in zijn collectie op te nemen. Spoedig begon het publiek er echter anders over te denken. Het gedrukte boek won het pleit en overal in Europa schoten de drukkerijen en de boekwinkels als paddestoelen uit de grond. De boeken uit de beginjaren van de boekdrukkunst (tussen 1455 en 1500) behoren overigens voor een deel tot de mooiste boeken, die ooit vervaardigd zijn.
Heel vaak werden ze, evenals de geschreven perkamentboeken, met de hand gekleurd en versierd. De beroemdste onder die eerste gedrukte boeken zijn zonder twijfel de Bijbels van Gutenberg. Gutenberg wordt meestal beschouwd als de uitvinder van de boekdrukkunst en heel lang heeft men gedacht, dat hij het was, die de Gutenbergbijbels drukte. Het staat tegenwoordig echter vrijwel vast, dat deze beroemde werken gedrukt zijn door een zekere Schoeffer - een eenvoudige Duitse drukker, die verbaasd zou opkijken als hij zou kunnen weten, dat zijn Bijbels tegenwoordig het fabelachtige bedrag van bijna twee miljoen gulden opbrengen! Als Gutenberg, Schoeffer en al die andere drukkers uit de beginjaren van de boekdrukkunst een van onze moderne drukkerijen zouden kunnen bezoeken zouden ze bepaald verbijsterd zijn over de veranderingen, die hun oude ambacht in de loop der jaren ondergaan heeft. Moderne boeken, zoals de delen van deze encyclopedie, ondergaan een aantal bewerkingen, waarvan de meeste machinaal verricht worden. Tot deze bewerkingen behoren het drukken, het vouwen, het lijmen, het naaien en het binden.
In tegenstelling tot de oude boeken worden moderne boeken niet meer blad voor blad gedrukt. Inplaats daarvan worden er een heleboel pagina’s tegelijk gedrukt op één groot vel papier. Dat vel wordt daarna verscheidene keren gevouwen, zodat er een bundel ontstaat, waarin de pagina’s op de juiste volgorde liggen. Zo’n bundel heet in boekdrukkerstaai een ‘katern’. Na het drukken en het vouwen worden de verschillende katerns, waaruit een boek bestaat (ze zijn te zien aan de onderkant van dit boek) op elkaar gestapeld. Hoe meer katerns hoe dikker het boek wordt.
In veel boeken worden de katerns daarna met speciale machines aan elkaar genaaid. Als dat gebeurd is worden de pagina’s van het boek op de juiste lengte en breedte afgesneden. Op dit tijdstip van de boekproduktie hebben we dus een compleet boek... zonder omslag. Dat boek van een omslag voorzien is de volgende fase. Speciale machines maken de rug van het boek rond en plakken er een strook materiaal op. De omslag voor het boek is intussen afzonderlijk gereedgemaakt.
Als het boek een linnen omslag krijgt is dat linnen eerst op maat gesneden en vervolgens op karton geplakt. De omslagen gaan vervolgens naar de binderij waar de aaneengenaaide en geprepareerde katerns al wachten. Machines smeren de achterzijde van de katerns in met lijm en persen hen voorzichtig in de omslag. Controleurs zorgen ervoor, dat het boek op de juiste wijze in de omslag zit; ze kijken de volgorde van de pagina’s na en tenslotte is het boek gereed om verpakt, verzonden en verkocht te worden.
Ook al is het maken van boeken tegenwoordig een industrie geworden en al hebben machines in veel gevallen het werk overgenomen, dat in de dagen van Gutenberg en Schoeffer nog met de hand werd gedaan - het vervaardigen van boeken is in de grond van de zaak een kunst gebleven. Een kunst voor diegenen, die de omslag ontwerpen; een kunst voor hen, die bepalen uit welke letter een boek gezet zal worden; een kunst voor de typograaf, die vorm en grootte van de gedrukte tekst bepaalt. En een kunst ook voor de ware boekenliefhebber, die in de chaos en de overvloed van een moderne boekwinkel zonder moeite die boeken kan aanwijzen, waaraan door de drukker en de binder grote zorg is besteed.