eene door alle weldenkenden verafschuwde en gevloekte instelling, die eeuwen lang tranen en bloed aan het menschdom heeft afgeperst omnia ad majorem, Dei gloriam, d. i. alles ter meerdere eere Gods. Reeds ten tijde van Theodosius den Groote en van Justinianus werden Inquisitorcs aangesteld, d. i. met rechterlijke macht bekleede ambtenaren, die onder het opzicht der bisschoppen stonden, en belast waren met het opsporen, in 't verhoor nemen en straffen van ketters.
Berucht begon de I. zich reeds te maken in de 11e en 12e eeuw, toen het gemunt was op de bekeering of verdelging van de Catharen, Waldenzen en Albigenzen. Doch eerst bij het 4e Lateraan-concilie (1215) werd aan de 1., als rechtsmacht der bisschoppen tegen alle ketters, eene uitbreiding gegeven, die weldra een vloek voor de aarde en eene onuitwischbare schandvlek voor het Christendom en inzonderheid voor de roomsch-kath. Kerk worden zou. De eerste Inquisiteur-generaal, die benoemd werd (1215) was Domingo de Guzman, bekend onder den naam van heiligen Dominicus, stichter van de orde der Dominicanen of Predikhee-ren; en in 1232 werd de rechtsmacht der I. door paus Gregorius IX aan de bisschoppen onttrokken en uitsluitend aan de Dominicanen opgedragen, ten einde zoodoende al wat naar aanzien des persoons en zachtheid in het vonnis vellen kon zweemen geheel en al te doen ophouden: van dat oogenblik af was de I. verheven tot eene pauselijke en algemeen kerkelijke instelling, en de wereldlijke macht was voortaan verplicht de vonnissen ten uilvoerleleggen, die door den kerkdijken I.-raad werden geveld. Wie slechts verdacht werd, of verdacht gemaakt werd van ketterij, werd in hechtenis genomen; volgde reeds bij het eerste verhoor, dat steeds door een (somwijlen zeer lang) tijdperk van gevangenschap vooraf werd gegaan, geen volledige bekentenis van schuld, dan werd de aangeklaagde door middel van de gruwelijkste pijnigingen tot bekentenis gedwongen; de straffen, die tegen de veroordeelden werden uitgesproken, bestonden in levenslange opsluiting in een kerkerhol, of levenslangen dwangarbeid op de galeien, of levend verbrand te worden: de voltrekking van laatstgenoemd vonnis had plaats met evenveel barbaarsche koelbloedigheid als afschuwelijk openbaar vertoon (ziehetart. AUTO-DA-FE).
ln Engeland is de I. nooit ingevoerd ; in Polen slechts voor een korten lijd. De poging van paos Alexander IV om, in overeenstemming met den heiligen Lodewijk, de I. in Frankrijk in te voeren (1255), kan niet gezegd worden geslaagd te zijn; wel heeft zij er haar verdelgingswerk aangevangen; doch zij zag er zich beperkt en gekortwiekt door Filips den Schoone, en verloor in de 11e en 15e eeuw, bij de vrijheden der Gallicaansche Kerk, allen invloed. Ook in Dnitschland was de macht der I. niet van langen duur; de eerste kettermeester, die in Noord-Duitschland woedde, was Koenraad van Marburg. Door Urbanus V werden 1367 twee Inquisitores voor Duitschland aangesteld, Gregorius XI zond er vijf derwaarts, en Bonifacius IX benoemde er zes voor NoordDuitschland alleen, terwijl Innocentius VIII ook toovenaars on tooverheksen aan de rechtsmacht der I. onderwierp; doch met het veldwinnen der Kerkhervorming kon het wel niet anders of in Duitschland werd aan de macht der I. reeds spoedig den nekslag loegebracht. In Spanje daarentegen bereikte deze mensch-onteerende instelling den hoogstentrap van macht: zij werd daar eene evenzeer staatkundige als kerkelijke instelling. In 1232 in Catalonié ingevoerd, verspreidde de I. zich reeds spoedig over het gansche schiereiland, aanvankelijk hare vervolgingen nagenoeg uitsluitend gericht tegen Joden en Mooren. In 1481, onder de regeering van Ferdinand en Izabeila, werd de I. gereorganiseerd, aan statuten onderworpen, aan nieuwe reglementen gebonden, en met eene nieuwe uitbreiding van hare macht inderdaad verheven tot een geeselder menschheid,waarbij het Schrikbewind, dat in de laatste jaren der 18e eeuw uit de fransche omwenteling werd geboren, slechts gebrekkig kinderspel schijnt: Danton, Marat, Robespierre met hun aanhang schijnen slechts onhandige navolgers van het huiveringwekkende voorbeeld, door de I. aan de wereld gegeven om menschenlevens en vrijheid van denken te vernietigen. Met hare reorganisatie ontving de I. tevens eene nieuwe benaming: het Heilig Officie; en dat de wereld niet veel heil van dit Heilig Officie te wachten had kon reeds hieruit worden opgemaakt, dat de nieuwe organisatie der I. tot stand kwam legen den zin van paus Pius IV, die de nieuwe reglementen veel te streng vond; door zijne daden heeft dit Heilig Officie zich dan ook voor immermeer den schandnaam verzekerd van Bloedraad. Juist deze verfoeilijke instelling werd intusschen een der voornaamste oorzaken, waaraan Nederland zijn onafhankelijk volksbestaan zon hebben te danken. Toen Filips II namelijk het besluit had genomen de I. ook in de Nederlanden in te voeren, was de schrik, de ontsteltenis zoo algemeen en zoo groot, dat velen, die tot dusverre de partij van Spanje hadden gehouden, zich nn aansloten aan Oranje. In Spanje zelf woedde de I. met onverbiddelijke strengheid ; van lieverlede begon wel het veldwinnen van verlichting en verdraagzaamheid den invloed der I. te verzwakken; doch nog altyd bestond de I. in Spanje, totdat zij 4 Dec. 1808 door koning Jozef Bonaparte werd opgeheven; in 1814 hersteld, werd de I. 1820 andermaal afgeschaft; en nogmaals hersteld 1826, werd zij 1834 nogmaals afgeschaft voor goed. Volgens het uitmuntende (doch te Rome op den Index geplaatste) werk van A. Llorente: Histoire critiquede l’inquisition d'Espagne (4 dln. Parijs 1815—17) zijn van 1481 tot 1808 in Spanje (ongerekend al het gemartel op de pijnbanken der I. om de aangeklaagden tot bekentenis te dwingen) de volgende vonnissen der I. ten uitvoer gelegd: 291,456 personen veroordeeld tot verschillende straffen, bijv. kerkerstraf, zware geldboeten, enz.; 17,659 personen in effigie verbrand, U. i. slechts in beeltenis verbrand omdat men die personen zelven niet in handen kon krijgen; en 31,912 menschen levend verbrand! In Portugal, waar de 1. ingevoerd was in 1557, werd zij 1822 door koning Johannes VI opgeheven. Te Rome bestaat de I. sedert 1235 onder het Hooge Gerechtshof.
