Gron.: Oskerd.
Dorp in de gemeente Eemsmond ten N. van de stad Groningen vlak onder de Groninger kust, gelegen aan de spoorlijn Groningen-Roodeschool (1893; met station). Tot 1990 hoofdplaats van de gelijknamige gemeente, daarna met Warffum, Kantens en Hefshuizen (Uithuizen en Uithuizermeeden) ingedeeld bij de nieuwe gemeente Hefshuizen, die in 1992 werd omgedoopt in Eemsmond. Tot de gemeente Usquert behoorden ook de buurtschappen Wadwerd, Westerhom, ’t Bosch, De Streek en Noordpolderzijl. Naar het Z.O. loopt de Usquerderweg richting Rottum en Kantens, naar het Z.W. het Usquerdermaar via de Delthe en het Warffumermaar in het Winsumerdiep.
Usquert is ontstaan als radiair wierdedorp. Van oorsprong was het behalve landbouwnederzetting ook een vissersdorp. Nog steeds is het de thuishaven van enkele vissers met een visafslag bij Noordpolderzijl. In de loop van de 19de en begin 20ste eeuw uitgegroeid tot een welvarend landbouwdorp.
Bij Usquert stond een johannietercommanderij, voor het eerst vermeld in 1304. Uit een vidimus uit het jaar 1474 van een oorkonde uit 1353 zou moeten blijken dat de familie Ewsum het klooster gesticht heeft. Dit stuk wordt echter beschouwd als een vervalsing. Het grondbezit omvatte 18121/2 grazen veen in Zuidlaren. Het klooster had de zorg voor de parochiekerken te Maarhusen en Lutjesaaksum (1468 opgeheven). Het stadshuis stond in de Butjesstraat. In 1587 werd de commanderij geplunderd.
De aan de apostelen Petrus en Paulus gewijde hervormde kerk is in de 11de of 12de eeuw als romaanse tufstenen kerk gebouwd op de plaats waar Liudger aan het eind van de 8ste eeuw al een christelijk bedehuis aantrof. In 1231 is deze kerk door de Eenrumers verbrand: daarbij kwam een kluizenaar om het leven en werd het H. Sacrament door het vuur verteerd. De aanzienlijke resten van het tufstenen bouwwerk werden in de nieuw-gebouwde, hogere en langere bakstenen kerk opgenomen. De 13de-eeuwse overwelving is in 1855 verdwenen. Naar ontwerp van J.F.
Scheepers is in 1863 uitwendig een neogotische bepleistering aangebracht. De bouwvallige middeleeuwse vrijstaande toren is in 1868 afgebroken en het volgend jaar vervangen door een forse neogotische toren naar ontwerp van B.K. Nienhuis te Appingedam. In de toren hangen twee klokken: één van Harmannus (1405) en één van Leonrad Walraven (1690). De kerk bezit 18de-eeuws meubilair, waaronder een preekstoel en twee herenbanken, in 1755 geleverd door J.D. Brugma.
Het orgel is van P. van Oeckelen (1852). Een deel van de muurschilderingen bleef op de oostwand van het koor bewaard.
De borg Holwinde blijkt in 1773 reeds gedeeltelijk te zijn afgebroken, de borg Ludema werd al in 1742 gesloopt. Vermeldenswaard zijn enkele boerderijen: de Kruisstee, een der oudste boerderijen van de provincie. Het in 1609 gerenoveerde 15de-eeuwse vooreind is bewaard gebleven, het bevat ook een sael met een 17de-eeuwse schouw. Kloosterwijtwerd is kop-hals-romp boerderij die overblijfselen van het klooster herbergt: een gotische schouw, gebeeldhouwde Veronica-staties (ca. 1550) en een haardplaat (1587). Voorhuis van ca. 1650, in 1817 verbouwd. Koren- en pelmolen ‘Eva’ is van 1891.
Het voormalig gemeentehuis uit 1930 is gebouwd door de Amsterdamse architect H.P. Berlage. De toren met twee uurwerken heeft Berlage op eigen kosten laten verhogen.
In de 9de eeuw Uuyscuuyrd, (in de vita van Liudger) Wiscwirt; de goederenlijst van het klooster Fulda van 945 heeft Vixvurt. De betekenis zal zijn: Uske’s wierde; naar de mansnaam Uske of Wikko. Ook geschreven als Uskwert en Uskwerd. Schimpnamen voor de inwoners: Metworsten, Bekkesnieders, Wiedboksems, Blaauwhozen en Blaauwkoppen.
Lit: G.F. Noordhuis, De Johannieters in Stad en Lande (Warffum 1990); G. Klok e.a. (red.), Historie van Usquert (Bedum 1996); E. Taverne (red.), Het Raadhuis van Barlage in Usquert (Groningen 1980); R.G. Hopma Zijlema, Klooster Wijtwerd, Usquert (Nieuwolda 1966).
