Grom: Scheemde.
1. Gemeente in Oost-Groningen ten W. van Winschoten en ter weerszijden van het Winschoterdiep, opp. 114,50 km2 met 14.344 inwoners (1998). Bij de gemeentelijke herindeling van 1990 werd de oude gemeente Scheemda vergroot met die van Midwolda en Nieuwolda. Zij omvat thans de volgende dorpen en gehuchten:
a) in de voormalige gemeente Scheemda Scheemda, Heiligerlee, Nieuw-Scheemda, Westerlee, Bikkershorn, Bovenstreek, Eexta, Eextahaven, Eexterzwaag, De Kamp, Kloosterholt (deels), Napels, Scheemdermeer (deels), Scheemderzwaag, Tranendal, en ’t Waar (deels);
b) in de voormalige gemeente Midwolda Midwolda, Oostwold, Ekamp (deels), Goldhoorn (Deels), Kromme Elleboog (deels), Meerland, Niesoord, Oosterwolderpolder, Oudekerk (Ol Kerke) en Scheemdermeer (deels);
c) in de voormalige gemeente Nieuwolda Nieuwolda, Nieuwolda-Oost, Oostwolder Hamrik, Oudedijk, Scheveklap (deels), ’t Waar (deels) en Westeind.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van maart 1998 was de uitslag: PVDA 34,9%, CDA 23,0%, NCPN 12,9%, VVD 12,8%, GroenLinks 10,8% en RPF 5,6%. De vijftien raadszetels werden als volgt verdeeld; PVDA vijf, CDA drie, NCPN twee, VVD twee, GroenLinks twee en RPF één. Het gemeentebestuur zetelt te Scheemda.
Tussen Zuidbroek en Winschoten wordt de gemeente doorsneden door het Winschoterdiep, de spoorlijn Groningen-Nieuweschans met een station te Scheemda en de rijksweg A7, vroeger dóór, thans òm Scheemda heen. De belangrijkste verbinding van Z. naar N. is de weg Scheemda-Delfzijl langs Nieuwolda.
2. Hoofddorp van de gelijknamige gemeente ten N.W. van Winschoten aan het Winschoterdiep, de spoorlijn Groningen-Nieuweschans (met een station) en de oude rijksweg A7; de nieuwe loopt ten N. van het dorp. De Scheemderstraat loopt van Noordbroek richting Scheemderzwaag ten W. van het dorp; aan de oostzijde ervan ligt Scheemdermeer met de gelijknamige plas. Van hier loopt de verkeersweg N362 naar Delfzijl met aansluiting op beide A7’s.
Scheemda is oorspronkelijk een middeleeuwse veenontginningsnederzetting, vermoedelijk gesticht in de 12de eeuw. Het middeleeuwse dorp lag ongeveer anderhalve kilometer ten N. van het huidige dorp. Ten gevolge van veenwateroverlast en Dollardoverstromingen werd het dorp in de loop van de late Middeleeuwen verlaten en schoof de bewoning naar de plek van het huidige Scheemda. Door overlevering bleef de locatie van het oude kerkhof bekend. In 1988 en 1989 zijn op het kerkhof opgravingen verricht. Hierbij kwamen twee kerkplattegronden aan het licht.
De oudste kerk, een kruiskerk, is rond 1200 gebouwd. Na ca. 75 jaar werd deze reeds vervangen. De opvolger had wederom een kruisvormige plattegrond, ditmaal echter met een vrijstaande toren. Deze kerk stond op een ommuurd en omgracht kerkhof.
In 1515 werd in het inmiddels verplaatste dorp Scheemda een nieuwe - de huidige - kerk gebouwd. Wanneer het gebruik van de vorige kerk is opgegeven is niet exact bekend, maar vermoedelijk is dit in de loop van de 15de eeuw gebeurd. De gotische kerk is in de loop der tijd sterk gewijzigd. De vrijstaande, 15 meter hoge toren dateert ook van 1515 en wordt aan oost- en westzijde afgesloten door trapgevels. De laatgotische orgelkas met de frontpijpen is in 1874 verkocht en hangt in het Rijksmuseum. In de kerk bleef bewaard de tribune met kanselvormig uitspringend middengedeelte dat is voorzien van briefpanelen.
De kerk bezit een preekstoel uit 1634, in 1792 gewijzigd en een overhuifde bank uit 1792. Het tegenwoordige orgel is in 1874 door R. Meijer gebouwd. Verschillende grafzerken uit de 17de en 18de eeuw. Op het kerkhof bevinden zich enkele grafzerken met opmerkelijke gedichten.
In het landbouwdorp staan vele villa’s en Oldambtster boerderijen, waarvan sommige met een grote Engelse landschapstuin.
Middeleeuwse aanduiding vander Schemede, wellicht afkomstig van Schem-mede = weide bij de vlonder.
Schimpnamen voor de inwoners: Winhonden, Duvekoaters en Schiet-opklompen resp. Schiet-ien-klompen.
Lit: S.H. Albers e.a., De boerderijen in het 'Wold-Oldambt'. Scheemda, Midwolda, Ekamp, Meerland, Heiligerlee, Westerlee, Meeden (Scheemda 1997); J. Molema, ‘Het Ol Kerhof te Scheemda’, Groninger Kerken 6 (1989) 130134; J.P. Koers, Scheemda (Scheemda 1984).
