Overheidsorgaan met de zorg voor de waterhuishouding als taak. Waterschappen als instellingen van het provinciaal bestuur zijn in Groningen vanaf 1854 opgericht en gereglementeerd.
Het Grondreglement voor de waterschappen in de provincie Groningen (december 1852) is lang het richtsnoer geweest voor de oprichting en reglementering van waterschappen door Provinciale Staten. De eerste opzet, een dekkend net van hoofdwaterschappen, is met grote tussenpozen gerealiseerd. In 1856 zijn de waterschappen Noordpolder, Uithuizerpolder, Oostpolder en Hunsingo gevormd, in 1863 gevolgd door Oldambt en Westerkwartier, 1865 Reiderland, 1870 Oterdum, 1871 Fivelingo en Duurswold, 1878 Westerwolde, en 1900 Pekel-A. Het waterschap Gorecht, dat het gebied afwaterend op de Eemskanaalboezem omvatte (1989), is als het sluitstuk te beschouwen.Het Grondreglement is in 1896 ingetrokken en vervangen door het Reglement houdende algemene bepalingen voor de waterschappen; als nieuw element is het toezicht van Gedeputeerde Staten op het geldelijk beheer van de waterschappen opgenomen.
Na de invoering van het Algemeen reglement voor de waterschappen in 1914 is het met de eindeloze herhaling van bepalingen in de waterschapsreglementen gedaan; de waterschappen krijgen een bijzonder reglement, dat heel kort kan zijn. Het Algemeen reglement is in 1995 ingetrokken, de bepalingen zijn overgenomen in de reglementen van de vier overgebleven waterschappen.
Alle in de 19de eeuw gereglementeerde waterschappen in deze provincie voldoen aan art. 1 van het Grondreglement, dat het waterschap als een waterstaatsorgaan ziet. Na 1900 is deze zienswijze veranderd, getuige de oprichting en reglementering van tientallen waterschappen met een of meer bijzondere taken; het eerste waterschap in deze categorie is De Paddepoel (1906), dat de Paddepoelsterweg van Groningen naar Wierumerschouw moest onderhouden. De meeste waterschappen met een bijzondere taak zijn na het uitvoeren van die taak opgeheven, de laatste met ingang van 1 januari 1995.
Binnen (en buiten) de boezemwaterschappen zijn vanaf 1854 enige honderden bemalingswaterschappen, deels als rechtsopvolger van molenpolders, opgericht en gereglementeerd. Deze waterschappen brachten het overtollige water op de boezemkanalen, vanwaar het werd afgevoerd naar de Waddenzee. De roep om krachtige, administratief en technisch goed toegeruste organisaties heeft enerzijds geleid tot de opheffing van de bemalingswaterschappen: deze zijn voor het merendeel van 1967 tot 1975 en in 1987/1989 opgeheven, waarbij hun in het reglement omschreven taken door de boezemwaterschappen zijn overgenomen. Anderzijds zijn de boezemwaterschappen samengegaan, als eerste de waterschappen Pekel-A, Reiderland en Westerwolde, in Reiderzijlvest (1968), vervolgens Duurswold, Fivelingo, Oldambt in Eemszijlvest (1986). In 1972, 1977 en 1987 zijn dertien waterschappen in Hunsingo opgenomen, Westerkwartier is in 1987 uitgebreid met de gronden langs het Reitdiep alsmede de gronden tot aan de Fries-Groninger grens die op de Lauwers afwateren (Friese boezem). De vorming van stroomgebiedwaterschappen heeft geresulteerd in een volgende ronde van samenvoegingen tot interprovinciale waterschappen: in 1992 gingen Reiderzijlvest en De Veenmarken (Dr.) op in Dollardzijlvest, in 1995 Gorecht en twee Drentse waterschappen in Hunze en Aa alsmede Hunsingo, Westerkwartier en Noordenveld (Dr.) in Noorderzijlvest; in het laatste zijn ook de waterschappen Electra en Ommelanderzeedijk opgegaan.
De opheffing van de dienst Zuiveringsbeheer Provincie Groningen en het Zuiveringsschap Drenthe leidt per 1 januari 2000 tot de vorming van twee interprovinciale all-in waterschappen in Groningen en Noord-Drenthe: de waterschappen Noorderzijlvest en Hunze en Aa’s, waarbij één derde van Eemszijlvest, nl. het vroegere waterschap Fivelingo, bij het eerste wordt gevoegd, en het gebied van de voormalige waterschappen Oldambt en Duurswold samen met Hunze en Aa en Dollardzijlvest het tweede waterschap uitmaken. De gronden die afwateren op de Friese boezem worden toegevoegd aan het Friese waterschap Lauwers walden.
Voor dijkwaterschap zie zeedijken.
[Hempenius]
Lit.: E. van Loon, Het Grondregiement voor de waterschappen in de provincie Groningen (Groningen 1898 en 1900); C.C. Geertsema, De zeeweringen, waterschappen en polders in de provincie Groningen (Iste dr. Groningen 1898; 2de dr. 1910); M. Schroor, Wotter. Waterstaat en waterschappen in Groningen 1850-1995 (Groningen 1995).
