Gron.: Ol Pekel.
Dorp en veenkolonie in de gemeente Pekela ten Z. van Winschoten aan de Pekel-Aa. Tot 1990 hoofdplaats van de gemeente Oude Pekela, met verder Bronsveen en Het Stroobos; nu hoofdplaats van de nieuwe gemeente, waartoe ook Nieuwe Pekela en Boven Pekela behoren. Oude Pekela wordt (derhalve) ook wel Beneden Pekela genoemd; het vormt met Nieuwe Pekela één lange lintvormige bebouwing langs de tot Pekelerhoofddiep vergraven Pekel-Aa.
Lag eeuwenlang in een moerassig en onherbergzaam gebied, waar de Friese compagnie (veencompagnie) in 1599 met de vervening begon o.l.v. Feicke Alles Clocq; deze kocht de Pekeler venen van de eigenerfden van Winschoten. In 1635 maakte de stad Groningen zich er meester van en stichtte hier een kerk en een school; in 1704 volgde een kerk te Nieuwe Pekela. Zo ontstonden ca. dertig haaks op het hoofddiep aangelegde wijken met lange, rechte wegen. Het gebied verkreeg dalgrond, waarop goed akkerbouw kon worden bedreven. Daardoor ontstond in Oude Pekela aan het einde van de 19de eeuw en begin 20ste eeuw een bloeiende aardappelmeel- en strokartonindustrie.
De hervormde kerk is in 1683-1685 gebouwd; in 1783 is zij naar het oosten verlengd. De toren is in 1804 toegevoegd; hij herbergt een torenuurwerk (ca. 1580) afkomstig uit Baflo en draagt een zonnewijzer uit 1832. De kerk bezit een laat-17de-eeuwse preekstoel en een orgel van P. van Oeckelen uit 1865. Gedenksteen (1821) voor de schoolhervormer Hendrik Wester. Bij de restauratie van 1975-1976 is de eenheid van het meubilair geweld aangedaan. Op het kerkhof liggen veel belangwekkende grafzerken.
De r.-k. kerk, gewijd aan St.-Willibrordus, is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met een vijfzijdig gesloten koor en een hoge toren. Het geheel is in 1895 naar ontwerp van N. Molenaar gebouwd. Ze heeft een rijke, compleet bewaard gebleven inventaris, met doopvont (1866) en orgel (1886) uit de oude kerk.
Pel- en korenmolen ‘De Onrust’ is een achtkante bovenkruier met stelling uit 1850; gerestaureerd in 1960. De watertoren (1938) is naar ontwerp van H.F. Mertens; hij is vrijwel identiek aan die in Stadskanaal (1935).
De naam Oude Pekela is in de loop der tijden op verschillende manieren geschreven: Oude Pekel-A, Oude-Pekela, Oudepekela en Oude Pekela. De bron van het toponiem is het riviertje Pekel-Aa; Oude ter onderscheiding van Nieuwe Pekela.
Voor schimpnamen voor de inwoners zie Pekela.
Lit.: D. Kuil, Kroniek van Pekela; (1558) 1559-1999 (Ten Boer 1999); R. Mulder, Oude Pekela in grootmoeders tijd (Zaltbommel 1987); H. Freriks en G.J. Brunink, Oude Pekela in oude ansichten (Zaltbommel 1986); T. Borgesius, Geschiedenis van de gemeenten Oude en Nieuwe Pekela (Groningen 1983; herdr. van 1877); W.
Flikkema-van Schaik, 200 Jaar St. Willibrordusparochie in Oude Pekela (Oude Pekela 1983); G.J. Brunink, De ‘St. Willibrordus' Oude Pekela; historie en restauratie (Oude Pekela 1981); Restauratie Hervormde Kerk en toren Oude Pekela (Groningen 1976); W.H. van der Ploeg (red.), Oude Pekela... toch anders (Oude Pekela 1974); Oude Pekela in oude ansichten (Zaltbommel 1972).
