Onder tal van kerken komen gemetselde graven voor. Gewoonlijk omsluiten die slechts een deel van een of enkele grafkisten.
Vooral in de 17de en 18de eeuw zijn borgbewoners ertoe overgegaan, meestal onder het koor van de kerk waarin zij rechten bezaten, ruimere grafkelders te bouwen, die ook na het bijzetten van leden van hun geslacht konden worden betreden. Een steen, al dan niet met opschrift, sluit de toegang af. Tegenwoordig worden grafkelders alleen nog tijdens restauraties of bijzondere gebeurtenissen geopend. Voorbeelden zijn de kelders onder de kerken van Feerwerd (Aldringa), Harkstede (Piccardt), Huizinge (Coenders), Midwolde (Van In- en Kniphuisen), Oosterwijtwerd (-Ripperda), Pieterburen (Alberda), Uithuizermeeden (Huinga, Alberda), Ulrum (Lewe, Van In- en Kniphuisen), Wehe (Van Starkenborgh) en Wittewierum (Rengers). Een bijzondere grafkelder is die onder de kerk van Oldehove: in de voor het publiek toegankelijke ruimte staat de fraaie kalkstenen sarcofaag voor de gravin van Cobentzel, 1730. Ook de grafruimten onder de kerk van Harkstede zijn toegankelijk.Ook op kerkhoven en begraafplaatsen vinden we grafkelders, de oudere van baksteen, de jongere in beton uitgevoerd. Voorbeelden zijn de grafkelder voor de familie Alberda van Ekenstein op het kerkhof van Tjamsweer en die voor de familie Jonxis op de begraafplaats te Warffum. Op de Zuiderbegraafplaats van Groningen bevindt zich een grafkelder onder het indrukwekkende grafmonument voor de familie Scholten.
Zie ook grafcultuur.
Lit.: G.A. Brongers, De Nederlands hervormde kerk te Huizinge (Huizinge en Middelstum 1963) 5; R. Heis, Rondleiding door de kerk te Midwolde (Midwolde 1980) 10-11; Heden en verleden van de Nederlands Hervormde kerk te Uithuizermeeden. Geschiedenis van kerk, toren, orgel en interieur (Uithuizermeeden 1981) 8-9; J.W. Zonderman, Kerken met een leeuw in de gemeente Ulrum (Ulrum 1983) 40-42; B. Ronner, Een tempel in turfgraversland.
Een rondwandeling om, in en onder het kerkgebouw van de Hervormde Gemeente Scharnier-Harkstede te Harkstede in Groningerland (Scheemda 1986) 52-58; H. de Olde en H. Schoonhoven, ‘Chronogrammen in Groninger kerken’, Groninger Kerken 11 (1994) 7-19, aldaar 14-15; H. Feenstra, ‘De koperen grafkistjes van Midwolde: tekst en uitleg’, Groninger Kerken 12 (1995) 103-107.
