(Khorezm). Talrijk zijn de vondsten i.h. duizenden km* grote voorm. rijk Ch. in Centraal-Azië a.d.
Oxus (Amu-Darya) in huidig Kazakhstan-Oezbekistan-Turkestan, USSR. Het is een ware schatkamer v.d. archeol. v. Centraal-Azië over een periode van ca. 4000 j., vanaf mesolithicum tot in de middeleeuwen. Boven de steentijd-vondsten werden verschillende bronstijd-strata aangetroffen m. beschilderd aardewerk, terracotta mensen- en dierenfiguren, etc. Belangr. voor het onderzoek waren de tells* (tepe’s) v.d. grote nederzettingen uit de Mamazga-kultuur, totaal 50 ha. Evenals bij Anau werden 6 strata gevonden v. grote gebouwen uit ca. 2500 - 1500 v.C.
Reeds in de 6e - 4e eeuw v.C. bestond het irrigatie-systeem, dat v.d. droge woestijnen bouwen weiland maakte. De ruïnen in de woestijnen v. Kara-kum en Kyzyl-kum* behoren tot de belangr. monumenten uit Centr.-Azië uit preBuddh. tijd: enorme burchten met een omtrek v. 3 - 5 km. Choresmië wist zich te bevrijden v.d. Achaemeniden (6e eeuw v.C.) in tegenstelling tot Sogdië* en het vergriekste Bactrië*, terwijl ook de bezetting door Alexander de Grote werd afgeworpen (330 - 327 v.C.); onafhankelijk tot de eerste eeuw v.C. werd Sogdië* er mee verenigd (ca. 170 v.C.). Uit deze tijd resten eveneens reusachtige versterkte steden, zoals opgravingen a.d.
Amu-Darya (Oxus) bewijzen: Janbas-kala en Toprak-kala (500 x 350 m.), waarin honderden vertrekken, werkplaatsen, winkels, etc. Hierin werden veel archeol. aangetroffen: aardewerk en terracotta-figuren m. religieuse en profane betekenis, Ch. munten, en in het paleis v.d. koningen v. Ch. ook zeer merkw. sculptuur, prachtige wandschilderingen alsmede documenten in het nog niet ontcijferde Ch. schrift: ook ontelbare kleinere voorwerpen. Versterkte, niet-stedelijke nederzettingen zijn eveneens uit deze tijd ontdekt, b.v. Koi-Krylgankala, die v. grote afmetingen was en waar o.a. een inscriptie uit de 3e eeuw v.C. gevonden werd in een soort Aramees schrift*. Een opgraving groot 16 ha a.d. oude loop v.d.
Syr-Darya bracht een grote groep v. 12 burchten, door andere omringd aan het licht, waarbij hoogst merkwaardige plattegronden werden vastgesteld en 16 strata ontgraven. In de 2e eeuw v.C. zou de Tocharische bevolking het Grieks-Bactrische rijk hebben onderworpen, maar daarna werd het gehele gebied deel v.h. Rijk van Kushan*, dat het centrum in N. India had. Uit deze periode dateert b.v. de burcht Gyaur-kala a.d. Amur-Darya waar o.a. een Skythische portretbuste werd gevonden.
Ook telde het platteland v. Ch. talloze versterkte nederzettingen. De Oeighoerse veroveringen in Centr. Azië, ca. 500 n.C. brachten ook in Ch. veel veranderingen: steden werden verlaten en open dorpen ontstonden, beheerst door lokale versterkingen (v. adel of overheersers). Een derg. situatie werd archeol. bestudeerd bij Berbut-kala: een gebied van 17 x 2-3 km langs een irrigatie-kanaal, 6e, 7e eeuw n.C., telde ca. 100 versterkingen met agrarische nederzettingen. Opgegraven werd ook de burcht Teshik-kala (ca. 1 ha) waarin talrijke archeol. werden aangetroffen.
Door de voortdurende oorlogen gingen landbouw en irrigatie-werken sterk achteruit en de kultuur kwijnde. De verovering v. Centr. Azië door de Muslims was een nieuwe slag, maar toen de Arab. beschaving ook hier gevestigd was bloeide het gebied weer op, zij het dat deze van geheel ander karakter was. Onder de Arab. heersers onderwierp Ch. weer grote delen v. Centr.Azië tot de Mongoolse horden in de 13e eeuw de expansie tot een ontijdig eind brachten en de kultuur grotendeels vernietigden op een kleine nabloei na rond de nieuwe, nu Mongoolse hoofdstad Urgench.
In deze periode was Ch. een belangrijk exportcentrum v. allerlei fraai geglazuurd aardewerk (vaatwerk, tegels) tot nieuwe Mong. horden voor goed een einde maakten aan werkelijk alles en slechts een uitgestrekt woestijngebied restte. Z. verder Zijdeweg en Serindia.
