De juiste oorsprong van de geslachtsnaam Nuphar staat nog niet vast en er blijft ons niet anders over dan de meningen en veronderstellingen, die het woord willen verklaren, zonder meer door te geven. Nuphar is waarschijnlijk ontstaan uit Nympháéa.
Nymphaea is de wetenschappelijke geslachtsnaam van de Witte waterlelie. Een andere opvatting is dat de naam ontstaan is uit een samentrekking van Nympharion, het verkleinwoord van Nymphae, ons nimf, een watergodin.
De bladeren en bloemen zijn ten opzichte van de Witte waterlelie inderdaad kleiner. Anderen beweren dat de naam afgeleid is van het Arabische woord voor deze plant, namelijk Naufar, dat ontstaan is uit Nouphar.
Tenslotte nog de volgende uitlegging. In het Middelnederlands heet de plant, evenals de Witte waterlelie, nenuphar en dat zou ontstaan zijn uit nilotpala, de Sanskriet naam voor de blauwe Indische lotus (Nympháea coerúlea).
Voorlopig dus puzzels genoeg.De soortnaam luteüm behoeft geen nadere uitleg, wanneer men weet, dat de plant gele bloemen bezit en luteum de Latijnse naam voor geel is. Vele volksnamen bevatten de toevoeging ‘gele’, zoals Gele Plomp, Gele kannetjes, Gele kikkerbloem, Gele maotblommen (maoten zijn landerijen met veel sloten), in Staphorst, Gele snoekebladen, Gele waterlelie, en Gele waterroos. Giele swanneblom, in Friesland, duidt op de groeiplaats, waar ook genoemde dieren zich ophouden. Gele waterlelie en Gele waterroos wijzen op de waardering die men voor deze plant had. Namen die op de flestot buikvormige vrucht betrekking hebben zijn er verscheidene. Het was maar wat men er in zag.
We noemen: Gele kannetjes, Gele waterkruik, Boterkarn, Botertonnetjes, Boter stand, in Zuid-Limburg Flesjes, in Friesland Karntjes, Karntonnetjes, Kruiken, Kreukebladen, en in Groningen Koffiekannen. De namen verbonden met karn zijn hoogstwaarschijnlijk uit de kindermond ontsproten, want kinderen gebruikten de buikvormige vrucht bij hun spelletjes; zij staken er een stokje in en dit geheel was dan voor hen een karntonnetje. (Zie ook onder Nympháea.)
In het Zuidhollandse zag men in de vorm van de vrucht een gelijkenis met zeer jonge biggen en zo kreeg de Gele plomp namen als Keujen en Keutjes bloem, want jonge varkentjes noemde men keujen. In hetzelfde gebied komen de namen Varkens en Varkens snoetjes voor; wanneer men de vruchten even aandachtig bekijkt, niet onaardig gekozen. Algemeen bekend is de naam plomp, met de nodige varianten zoals Gele pompelbloem, Pompelbladen, Pomper en Pomperwortel, om er slechts enkele te noemen. Eveneens goed bekend is de Friese naam Pompeblêden. Men neemt aan dat plomp ontstaan is uit haar vroegmiddeleeuwse benaming Aplompe. Zo schrijft Jan Yperman (dertiende/veertiende eeuw): ‘Nenufor Calimbloem of Aplompen, dat sijn tremeer bloemen ende staen in watere.’ Dit zou een Germaanse samenstelling kunnen zijn van plomp en a, want a is het oude woord voor water.
Dus een waterplant? De afkomst van de naam plomp is nog niet duidelijk; men beweert dat deze van Romaanse oorsprong zou zijn. Of moeten we het zoeken in ‘in het water vallen’: plompen? Hier dus plomp te verstaan als het geluid dat ontstaat wanneer men in het water valt. Dus een klanknabootsende naam: ‘Plomp, deer fiel in de sloot,’ zegt men op Texel. Het Nieuw Gronings Woordenboek geeft voor Plomp: plas, moeras en put. Zie voor dit in het water vallen, veroorzaakt door watergeesten, nader bij de Nympháea alba, die in het Duits Nixblumen: watergeestbloemen genoemd wordt.
In Silezië spreekt men eveneens van Plompen en Plumpen, dit in navolging van de Nederlandse benaming. Voor Voorne en Beierland staan opgegeven Grote dompel, Dompelbladen en Dompels; het is mogelijk dat deze namen iets te maken hebben met dompelen, het onder doen gaan in het water. Evenals bij de Witte waterlelie werden de wortelstokken vanwege het hoge looistofgehalte, gebruikt bij het leerlooien. De Gele plomp mocht men niet in huis hebben, want, maakte men elkaar wijs, dan zou het vee sterven. Waarop men dit baseerde is ons nog niet duidelijk geworden.
