Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

19de- en 20ste-eeuwse huizen

betekenis & definitie

Nadat rond 1830 de stedelijke economie enigszins was aangetrokken, kregen vele bestaande huizen een blokbepleistering op hun gevel, zoals Boerenstraat 5-9 en 32, Havendijk 80-82 en met behoud van de 18de-eeuwse kroonlijst met consoles de panden Arkelstraat 18, Zusterhuis 9 en Eind 20 (met mezzanino).

Iets jongere voorbeelden zijn Boerenstraat 22-26 (circa 1870) en Havendijk 94-98 (circa 1870). Met elkaar vergelijkbare vroeg-19de-eeuwse omlijste ingangspartijen met doekfestoenen hebben Haarstraat 2 en het huis De Vos en de Craen (Arkelstraat 57; 1836). Enkele ongepleisterde herenhuizen zijn in de baksteen gedateerd, zoals Langendijk 24 (1835), Appeldijk 13 (1841) en Appeldijk 23 (1844). Hiermee vergelijkbaar zijn het brede herenhuis Hoge Torenstraat 10 (circa 1850) en de met een mezzanino opgehoogde huizen Westwagenstraat 1 en Eind 24 (beide circa 1840).

Neoclassicistische gevels kregen de herenhuizen Havendijk 60-64 (circa 1860) en Kriekenmarkt 7 (circa 1860). Het in de kern 16de-eeuwse eenlaagspand Boerenstraat 3 werd rond 1865 voorzien van nieuwe gevel met eclectische elementen. Het huis heeft een 18de-eeuws interieur met een plafondschildering (Apotheose van Hercules) met stucwerkomlijsting. Gepleisterde gevels met vergelijkbare frontons (circa 1865) hebben de huizen Appeldijk 63 en Kriekenmarkt 1-3. Eclectisch vormgegeven zijn ook de middenganghuizen Torenstraat 5 (circa 1865) en Arkelstraat 77 (circa 1880), alsmede het ongepleisterde herenhuis Westwagenstraat 81 (1892). Voorbeelden van eclectische herenhuizen met (gepleisterd) souterrain en bel-etage zijn Havendijk 56-58, Burgstraat 41-43 (1865), Havendijk 36 en Nieuwstad 9-11 (circa 1880).

Eclectische details hebben ook het koetshuis Nieuwstad 13 (circa 1870), de huizen Haarstraat 7, Grote Markt 21 en het rijk uitgevoerde pand Nieuwstad 3-5 (circa 1880). De burgerwoningen Westwagenstraat 54-60 (circa 1880) vertonen eveneens eclectische elementen, in de vorm van wenkbrauwen boven de getoogde vensters. De burgerwoningen Nieuwstad 40-46 (circa 1885) en Verlengde Pompstraat 19-25 (circa 1900), alsmede de arbeiderswoningen Korenbrugstraat 13-17 (circa 1880), zijn uitgevoerd met neoclassicistische elementen.

Bij de relatief sober uitgevoerde herenhuizen is de ontwikkeling van eclectisch en neoclassicistisch naar de neorenaissance slechts aan kleine details afleesbaar. Zo hebben de huizen Vissersdijk 27-31 (circa 1880) rijke eclectische zinken dakkapellen boven de middenrisaliet en is Zusterstraat 26-28 sober neoclassicistisch van vorm. Bij de laat-19de-eeuwse herenhuizen Boerenstraat 16-20, Boerenstraat 28-30 en De Twee Swaerden (Appeldijk 15-17) overwegen de decoraties met siermetselwerk in lichte baksteen. Dat geldt ook voor de herenhuizen Nonnenveld 2-4 en Kriekenmarkt 21-25 (1890), waar echter ook neorenaissancistische sluitstenen met diamantkoppen zijn toegepast. De laatstgenoemde panden werden ontworpen door J. Kraai.

Het meest uitgesproken voorbeeld van neorenaissance-stijl is het dubbele herenhuis Grote Markt 14-15 met dakerker en torentje, gebouwd in 1902 voor drukker T. Horneer en zijn zwager C. Boendermaker naar ontwerp van J. de Bie. Voorbeelden van andere panden in neorenaissance-stijl zijn Appeldijk 35 (circa 1895), Kriekenmarkt 15, Kalkhaven 23 en Appeldijk 73 (alle circa 1900).

Chaletstijl-elementen zijn zichtbaar bij Arkelse Onderweg 34-36 (circa 1905). Het ontwerp van J. de Bie voor Grote Markt 16 (1909) vertoont jugendstil-details.

Opdrachtgever H.F. de Groot, eigenaar van een beton- en een kalksteenfabriek, liet in de gevel elementen van kalkzandsteen verwerken. Het bijbehorende eenlaags kantoorpand Zusterstraat 6 heeft gemetselde balustrades en een uitkragend gedeelte boven de ingang. Dit laatste element is ook zichtbaar bij de door De Bie met jugendstil-elementen ontworpen huizen Kalkhaven 22 (1905) en Vismarkt 18-18a (1906). In expressionistische stijl uitgevoerd zijn het forse woonhuis Boerenstraat 1 (circa 1920 en de door B. van der Zijpp in 1929 als één geheel met een gebogen gevel ontworpen huizen Burgstraat 63-65 en Oosterstraat 1-3. Andere voorbeelden uit circa 1930 zijn Verlengde Pompstraat 7-9 en Westerstraat 5. In zakelijk-expressionistische stijl verrees de door M.C.E.

Patakij voor M.J. Constandse ontworpen villa Plantsoen 13 (1930), waar de ruimten zijn gegroepeerd om een centrale traphal. Dat laatste geldt ook voor het forse expressionistische landhuis 't Zonnehuis (Plantsoen 20), gebouwd in 1938 naar ontwerp van J. Rebel voor A.A.C. de Vries Robbé. Opmerkelijk is het zogeheten Bluebandhuis (Arkelstraat 102) met zijn in blauwe tegels uitgevoerde plint. Het werd in 1934 gebouwd naar een functionalistisch ontwerp van A.

Nieuwpoort. In de naoorlogse Haarwijk domineert de in 1960 naar een functionalistisch ontwerp van S.J. van Embden opgetrokken Torenflat (Kon. Wilhelminalaan) van vijftien verdiepingen.