Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in Leiden

betekenis & definitie

De op de Franse architectuur gebaseerde Lodewijk-stijlen werden vooral toegepast door rijke burgers die hun bestaande huizen van een nieuwe voorgevel voorzagen en die het interieur vernieuwden. De bredere huizen kregen doorgaans een pronkrisaliet, een kroonlijst met bewerkte consoles en vaak ook geblokte hoeklisenen.

Karakteristieke voorbeelden van huizen in Lodewijk XIV-stijl zijn Rapenburg 33 (1732), waar de zandstenen gevel met pronkrisaliet werd geplaatst voor een oudere kern met traptoren en laat-gotische kelder, en Breestraat 31 (1742), dat een (geverfde) natuurstenen voorgevel met pronkrisaliet op ionische halfzuilen kreeg voor een uit twee of drie laat-middeleeuwse huizen bestaande kern. In dit pand werd in 1927 het bioscooptheater Trianon gevestigd.Verder ontving Breestraat 125 in 1751 bij een verbouwing van twee oudere huizen een nieuwe voorgevel met pronkrisaliet, voorzien van een uitbouw op de verdieping. Alle drie de genoemde voorbeelden worden toegeschreven aan Jacob van Werven. Andere voorbeelden zijn het Van Hoogenhouckhuis (Rapenburg 27) uit 1728 met Lodewijk XIV-pronkrisaliet, het herenhuis Breestraat 72 (circa 1730) en het pand Hooglandsekerkgracht 23, gebouwd in 1738 naar ontwerp van Gerard van der Laan in opdracht van de regenten van het Heilige Geesthofje. Het rijke herenhuis Breestraat 18 ontstond rond 1722 door samenvoeging van drie panden in opdracht van lakenkoopman Abraham Musquetier. Het bevat belangrijke interieuronderdelen in Lodewijk XIV-stijl, waaronder het trappenhuis met smeedijzeren trapleuning en stucwerkdecoraties van Giovanni Battista Luraghi. Het pronkrisaliet in Lodewijk XVI-stijl is rond 1780 aangebracht.

Bij het brede huis Hooigracht 31 (circa 1740) vertoont het pronkrisaliet nog een opbouw in Lodewijk XIV-stijl maar zijn de details in Lodewijk XV-stijl uitgevoerd. De Lodewijk XIV-gevel van Rapenburg 65 werd in 1749 opgetrokken ter vervanging van een trapgevel. De plaatsing van de toegangsdeur naast het pronkrisaliet is het gevolg van de oude structuur van het huis. In het interieur bevinden zich verschillende fraaie stucplafonds. Interessant is ook Rapenburg 19 met een in 1752 aangebrachte voorgevel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl en een rond 1645 naar ontwerp van Arent van 's-Gravesande gebouwde classicistische achtergevel. De in de elegante vormen van de Lodewijk XV-stijl opgetrokken huizen Breestraat 24 (1768), Breestraat 117, Hooigracht 27a (1775) en het Venduhuis der notarissen (Hogewoerd 144; circa 1775) zijn vermoedelijk alle van dezelfde ontwerper.

Kenmerkend zijn de omlijste ingangspartij met kuifornament en de kroonlijst met forse consoles. Het Snouck Hurgronjehuis (Rapenburg 61) kreeg bij een verbouwing in 1764 het huidige aanzicht met een rijk gesneden pronkrisaliet en forse consoles in Lodewijk XV-stijl. Ook het huis Nieuwsteeg 31 heeft een pronkrisaliet en consolekroonlijst in Lodewijk XV-stijl. Andries van Warendorp ontwierp de rond 1770 gebouwde huizen Templum Salomonis (Nieuwsteeg 1), voorzien van forse consoles met maskerkoppen, en Breestraat 85, met forse consoles in Lodewijk XVI-stijl. Voorbeelden van eind-18de-eeuwse streng symmetrische gevels in Lodewijk XVI-stijl zijn de sobere zandstenen gevel met trigliefenlijst van Breestraat 40 uit 1775, de rond 1790 eveneens met trigliefenlijsten gebouwde gevels van Rapenburg 106 en Nieuwe Rijn 12, en verder de gevels van Hogewoerd 30, Pieterskerkgracht 11. Bij een verbouwing in 1793 voor wijnkoper Pieter Akersloot kreeg het huis Nieuwe Rijn 64a een gevel met hardstenen onderpui en Lodewijk XVI-snijwerk in de vorm van wijnranken bij de deur en de bovendorpels van de deuren en het venster.

De meeste diepe huizen hebben een eenvoudige gevel met rechte kroonlijst, veelal versierd met consoles, en een omlijste ingang. Aardige voorbeelden zijn Steenschuur 14, Rapenburg 105, Oude Singel 86 (1757), Oude Singel 118a, Nieuwe Rijn 42, Nieuwe Rijn 43, Herengracht 37 en ten slotte Oude Rijn 88 (deuromlijsting Lodewijk XVI-stijl). Een ander veel voorkomend geveltype in de 18de eeuw is de sobere pilastergevel met een verkropte kroonlijst en een omlijste ingangspartij, zoals te zien bij Herengracht 10, 23, 25 en 27 (deuromlijsting Lodewijk XV-stijl), Steenschuur 7 en 17, Hooigracht 39 en 84, Oude Singel 60 en Hogewoerd 16.