het samenhangend systeem van zenuwcellen en zenuwvezels in het menschelijk en dierlijk lichaam tot geleiding en waarneming van prikkels, welke door middel van bepaalde organen worden opgenomen of daarheen afgezonden.
In het eenvoudigste geval, zooals bij de holtedieren, is z. een diffuus systeem van zenuw- of gangliëncellen, waarvan een aantal uitloopers uitgaan, welke zich in verschillende richtingen verspreiden en in verbinding treden met de uitloopers van andere zenuwcellen.
Bij de hoogere diergroepen treedt een centraal z. met een van daar uitgaand periferisch systeem of omtrekszenuw stelsel op.
Onder de ongewervelde dieren komt algemeen het touwladderzenuwstelsel voor, dat zooals bij de geleedpootige dieren en de ringwormen bestaat uit twee aan de buikzijde, dicht naast elkaar loopende zenuwstrengen, die in elk segment centrale ophoopingen van zenuwcellen, de → ganglia, bezitten. Deze ganglia liggen in paren (in elk segment één paar) welke door een dwarsverbinding of commissuur zijn verbonden, terwijl de overlangsloopende strengen als connectieven een verbinding tusschen de voorafgaande en de volgende ganglia tot stand brengen. Langs deze verbindingen kunnen prikkels naar de verschillende ganglia uitgewisseld worden. Het periferisch systeem bestaat hier uit van de ganglia uitgaande tot een aantal zenuwen samengebundelde zenuwuitloopers, die hoofdzakelijk de verschillende organen van hun eigen segment enerveeren. Ook bij de weekdieren bestaat het centrale zenuwstelsel uit aan de buikzijde verloopende zenuwstrengen met een aantal paarsgewijze liggende ganglia; echter ontbreekt hier een segmentale rangschikking.
Bij de gewervelde dieren (ook bij den mensch) ligt het centrale z. aan de rugzijde en bezit een buisvormig type. Het bestaat uit de → hersenen en het → ruggemerg. Hieruit ontspringt het periferisch z., dat een verbinding met de verschillende organen van het lichaam tot stand brengt. Het wordt samengesteld uit een aantal → hersen- of kopzenuwen en ruggemergs- of spinaalzenuwen (→ Ruggemerg). Deze zenuwen worden onderscheiden in motorische of bewegingszenuwen, wanneer zij uitsluitend zenuwvezels bevatten welke slechts prikkels van het centrale z. geleiden naar uitvoerende organen zooals spieren en klieren, waarnemings-, gevoels- of sensibele zenuwen, waarvan de zenuwvezels uitsluitend prikkels geleiden van prikkelopnemende organen, zooals zintuigen, naar het centrale z., en gemengde zenuwen, welke zoowel motorische als sensibele zenuwvezels bevatten. Onder de 12 hersenzenuwen komen motorische, sensibele en gemengde zenuwen voor. → Hersenzenuwen.
De ruggemergszenuwen ontspringen met twee wortels aan het → ruggemerg, waarvan de meer dorsale wortel sensibele, de meer ventrale motorische zenuwvezels bevat. Buiten de wervelkolom vereenigen zich beide wortels tot een gemeen schappelijken stam, die zich nu als gemengde zenuwverder voortzet. Het weefsel, waaruit het z. is opgebouwd, bevat het eigenlijke zenuwweefsel, bestaande uit zenuwcellen en zenuwceluitloopers, en het gliaweefsel of neuroglia, dat geen zenuwfunctie heeft, maar dienst doet als steun- en beschermings weefsel van het eigenlijke zenuwweefsel. Het gliaweefsel bestaat uit eigenaardige cellen, gliacellen, welke kunnen onderscheiden worden in ependymcellen en astrocyten. De ependymcellen dragen wimperharen en komen hoofdzakelijk voor als bekleeding van het ruggemergskanaal en de hersenholten, de astrocyten zijn stervormig vertakt en stellen ’t overige gliaweefsel samen. Een bijzondere vermelding verdient nog bij de gewervelde dieren het daar voorkomende sympathisch z., een min of meer zelfstandig systeem dat onafhankelijk werkt van den wil en hoofdzakelijk de gladde spieren van de inwendige organen enerveert.
Tot dit z. behooren in het verloop van zenuwvezels ingeschakelde ganglia, vooral twee gangliënketens welke als twee symmetrische strengen ter weerszijden de wervelkolom (aan de ventrale zijde) begeleiden. Deze strengen staan door aftakkingen (rami communicantes) in verbinding met de van het centrale zenuwstelsel uitgaande zenuwen, zoodat hierlangs beïnvloeding kan plaats vinden.
Voor de physiologie van het zenuwstelsel, zie → Hersenen en → Ruggemerg.
L. Willems.
Zenuwoperatie tracht:
1° onderbroken zenuwgeleiding te herstellen door zenuwnaad, het losmaken van vergroeide of gedrukte zenuwen, zenuwplastiek;
2° in bepaalde gevallen de zenuwgeleiding te onderbreken, tijdelijk door bevriezen of injecties, blijvend door verwijdering of doorsnijden van zenuwen. Heftige pijn- en kramptoestanden kunnen hiermee bestreden worden, een normale, maar voor het oogenblik schadelijke functie kan opgeheven worden. Tot de 2e groep behooren o.a. de zenuwoperaties op het sympathische zenuwstelsel, die nog in het begin hunner ontwikkeling staan.
Krekel.
