Cyprianus en justina - worden als martelaren vereerd op 26 September. Cyprianus, een toovenaar in Antiochië, zoekt de pas bekeerde Justina te verleiden.
De door hem opgeroepen duivelen zijn machteloos, doordat J. het kruisteeken maakt. Daarop erkent C. de macht van den gekruisten God, wordt gedoopt, werkt jarenlang als priester in Antiochië en wordt daar ook bisschop, en plaatst J., die diacones is geworden, aan het hoofd van een klooster. Ten slotte sterven beiden in Damascus den marteldood. Deze legende is ontstaan door verwarring van een Cyprianus-van-Carthago-biographie met een Cyprianus-en-Justina-roman, een verwarring, waaraan reeds Gregorius van Nazianze zich schuldig maakte. Tegen de historiciteit pleit o.a., dat C. en zijn twee voorgangers Anthimus en Optatus geen van drieën te vinden zijn op de oude bisschopslijsten van Antiochië. De roman dateert uit eind 4e eeuw.
Op grond daarvan ontstond een driedeelig prozawerk, dat in 440 poëtisch werd bewerkt door keizerin Eudoxia. Bronnen voor den roman waren de legenden van Simon den Toovenaar en die van S. Thecla. De legende van C. en J. werd in het Westen bekend door Prudentius, door het Martyrologium van Ado en vooral door de Gulden Legende. Calderon bouwde er zijn El magico prodigioso op en via de Historia van dr. Johann Fausten (1587) heeft zij den „Faust” van Marlowe en van Goethe beïnvloed.
Lit.: Zahn, C. v. Antiochien und die deutsche Faustsage (1882); Delehaye, in Analecta Bollandiana (1921, 314-322). Franses