Cosmaten - is de naam van een reeks Romeinsche kunstenaars uit de 12e—14e eeuw. Enkelen heetten Cosmas en die naam is over allen uitgebreid.
Bekendheid danken zij niet zoozeer aan de groote architectuur als aan de bewerking van bouwonderdeelen in marmer en gekleurde steen. Deze namen zij over uit ZuidItalië, doch met een zeker meesterschap en vrijheid, welke bij ieder natuurlijk verschillend is. Het centrum was Rome en vandaaruit verbreidden zij zich over Italië en zelfs daarbuiten.
Men onderscheidt gewoonlijk drie perioden:
1° de 12e eeuw, waarin de C. bijna geheel op Z. Italiaansche (Campanië en Sicilië) gegevens voortbouwen.
2° De eerste drie kwartalen der 13e eeuw, waarin hun kunst tot rijpheid komt, waarin werken ontstaan als de kruisgangen van St. Jan en St. Paulus te Rome, de S. Lorenzo en vooral de S. Tommaso in Formis aldaar (werk van Jacopo di Lorenzo), de kathedraal van Cività Castellana (1210). De methode en motieven van incrustatie en marmermozaïek worden later door de meesters der vroeg-Renaissanc overgenomen (Brunelleschi).
3° Het einde der 13e en de 14e eeuw, waarin zich Gotische invloeden doen gelden (bijv. uit de Franciscusbasiliek van Assisië). Uit dien tijd dateeren bijv. de vele ciboria in Toscaansche kerken, die van St. Paulus en St. Caecilia in Rome (1285 en 1294), het Sancta Sanctorum van het Lateraan (1277—1280, door een zekeren Cosmas vervaardigd), enz. Op het eind der 14e eeuw bepalen de Cosmatenmeesters zich tot kleinwerk: klassieke kapiteelen, marmer of steenmozaïek, grafmonumenten in baldakijnvorm, enz.
Lit.: Boito, Architettura cosmatica (1860); Clausse, Les marbriers romains et le mobilier presbyterial (1897); Venturi, Storia dell’arte italiana (II en III) ; Toesca, Storia dell’arte italiana (I 1927, 582 vlg.).
Knipping.