Diaspora (grieks = verstrooiing) is een woord, dat vooral wordt toegepast op het verspreid wonen van de joden als minderheden te midden van andere volken.
Ook de oudchristelijke gemeente kende de uitdrukking in deze zin (Jo 7,35), dan van de verstrooiing der christenen (Hand 8,1,4; 11,10), maar paste deze vervolgens toe op de gelovigen die een hemels vaderland elders bezitten (Jac 1,1; 1Pt 1,1). De LXX gebruikte het woord waar in de hebreeuwse tekst sprake was van een verstoten worden (Dt 30, 4; Neh 1,9; Ps 147,2). Het wordt hier in een negatieve betekenis gebruikt (vgl. ook LXX bij Dt 28,25; Jr 34,17; Dn 12,2). Het is uit deze teksten duidelijk, dat de LXX de d. heeft opgevat als een straf.Eerst in later tijd treedt een positieve waardering op, die we o.a. aantreffen bij Josephus: de diaspora biedt aan het jodendom de gelegenheid voor zending (Jos. Bell 7,43, vgl. daarmee Mt 23,15). Op de duur wordt het woord door de joden vermeden en maakt het plaats voor galut en golah, woorden die voorkomen in het OT en door de LXX zijn weergegeven met αιχμαλωσια en αποικια. De waardering van deze uitdrukkingen is ambivalent maar de nadruk valt toch op de schaduwzijden van het wonen in de galut. Het ontstaan van de joodse diaspora heeft een voorgeschiedenis, waarvan de eerste aanknopingspunten te vinden zijn in de assyrische periode. De wegvoeringen na de val van Samaria (721) hebben niet aanwijsbaar geresulteerd in een d. De 10 noordelijke stammen zijn opgegaan in de volken waarheen zij gedeporteerd werden. Nadat Esarhaddon diep in Egypte was doorgedrongen, werden hier militaire kolonies gesticht, bestaande uit vreemdelingen om invasies of opstandige bewegingen van de onderworpen bevolking tegen te gaan. Het is mogelijk dat Dt 17,16 zinspeelt op het leveren van soldaten naar Egypte ten tijde van Amon en Manasse. De aanwezigheid van een joodse militaire kolonie in Elephantine (= Jeb) is door een papyrusvondst met oorkonden uit de 5e eeuw vC bewezen. Men beschikte hier over een eigen tempel, wat kan wijzen op een stichting die ouder is dan de centralisatie van de eredienst onder Josia in de 7e eeuw. Een andere tempel van een dergelijke kolonie heeft gestaan in Leontopolis. Deze z.g. Oniastempel werd in 73 nC op last van Titus na joodse woelingen gesloten.
De diaspora in Mesopotamië is gevormd door ballingen die geen gebruik maakten van het verlof tot terugkeer dat hun door Cyrus werd gegeven. Tot hen behoorden Ezra en Nehemia, maar ook een familie MuraSu, die door kleitafelgegevens uit Nippur bekend is geworden. Daarnaast werd in het gehele gebied rondom de Middellandse Zee een joodse diaspora gevormd als gevolg van handelsbetrekkingen, die agentschappen noodzakelijk maakten.
Ten tijde van Jezus bestaat een grote joodse diaspora met als middelpunten Alexandrië, Antiochië en Rome, terwijl er tal van gemeenschappen van kleinere omvang, gegroepeerd rondom een synagoge, bestonden in Mesopotamië, Klein-Azië, Griekenland, NoordAfrika en Spanje. Over de omvang bestaan geen betrouwbare cijfers. Philo spreekt van een miljoen joden alleen in Alexandrië, maar hij zal de hele joodse bevolking van de Nijldelta en alle proselieten hebben meegeteld. De synagoge oefende een grote aantrekkingskracht op godsdienstig belangstellende groepen in de omgeving. Velen sloten zich als proselieten bij de synagoge aan en onder hen heeft de zending van de apostelen, met name die van Paulus, getuige de berichten in Hand. de grootste resultaten geboekt.
De joodse diaspora bewaarde de band met Jeruzalem door pelgrimages tijdens de grote feestdagen, vooral met pasen. Hand. 2 geeft een levendig beeld van de veelheid der landen, die tijdens het pinksterfeest door de pelgrims vertegenwoordigd waren. Bovendien bracht de diaspora per hoofd een jaarlijkse tempelbelasting van 2 drachmen op, die na de val van Jeruzalem werd veranderd in een ’fiscus judaicus’ aan de romeinse overheid. Men kan zeggen, dat de synagoge van het begin af een centripetale kracht is geweest en tegelijk na de val van de tempel het jodendom bijeenhield. De belangrijkste bijdrage van de diaspora is de uitwisseling geweest tussen de wereld van de Semieten in Azië en de grieks-romeinse cultuur. Bemiddelaars waren de filosoof Philo van Alexandrië, de historieschrijver Flavius Josephus en vooral de vertalers van de LXX. Daardoor heeft de diaspora ook onbedoeld de verbreiding van het christendom bevorderd.
Lit. K. L. Schmidt (ThW 2, 98-104). Schürer 3, 1-188. A. Causse, Les dispersés dTsrael (Paris 1929). M. A. Beek, Relations entre Jérusaletn et la diaspora égyptienne au 2e siècle avant J.-C. (OTS 2, 1943, 119-143). F. M. Th. de Liagre Böhl, Die Juden im Urteil der griechischen und römischen Schriftsteller (Opera Minora, Groningen 1952, 101-133), E. R. Goodenough, Jewish Symbols in the GrecoRoman Period (Vol. 2, New York 1953). V. A. Tcherikover, The Decline of the Jewish Diaspora in Egypt in the Roman Period (Journ. Jew. St. 14, 1963, 1-32). [Beek]
