Cleopatra (Κλεοπατρα), naam van verschillende vorstinnen en prinsessen in het hellenistische Egypte.
1. Cleopatra I, dochter van Antiochus III van Syrië, huwde in 193 vC Ptolemaeus V Epiphanes van Egypte. Na diens dood in 180 bestuurde ze op wijze manier het land tijdens de minderjarigheid van haar zoon Ptolemaeus VI Philometor en stierf tussen september 178 en november 176.
2. Cleopatra II, dochter van (1), huwde haar broer Ptolemaeus VI in 175 of 174 en na diens dood haar tweede broer Ptolemaeus VIII Euergetes II in 144. Nadat deze in 142 zijn nicht, Cleopatra III, gehuwd had, regeerden de drie samen. In 131 vluchtten Ptolemaeus VIII en Cleopatra III naar Cyprus tengevolge van een opstand in Alexandrië. Cleopatra II regeerde toen enkele maanden alleen, en Ptolemaeus liet Memphites, de zoon die hij van haar gehad had, vermoorden. Ze vluchtte in 129 naar Syrië, toen haar man naar Egypte teruggekeerd was. Beiden verzoenden zich in 124 en opnieuw kwam er een drieledige regering. Ze overleefde haar echtgenoot, maar verdween in 115 uit de regering. Haar naam Philopator Soteira werd gegeven aan Cleopatra III en haar zelf trof een damnatio memoriae.
3. Cleopatra III, dochter van Ptolemaeus VI Philometer en Cleopatra II, huwde in 142 haar oom Ptolemaeus VIII Euergetes II en regeerde samen met hem en haar moeder. Van hem had ze vijf kinderen. Na de dood van haar echtgenoot (116) koos ze haar oudste zoon, Ptolemaeus IX Soter II, als mederegent. In 110/109 kwam ze met hem in conflict en regeerde ze samen met haar tweede zoon, Ptolemaeus X Alexander I. Ze verzoende zich enkele malen met haar eerste zoon, maar de breuk werd volledig in 107. Tenslotte ontstond er ook vijandschap tussen haar en Ptolemaeus X. Ze stierf ca. 101, misschien op zijn bevel vermoord.
4. Cleopatra IV, dochter van Ptolemaeus VIII Euergetes II en Cleopatra III, huwde haar broer Ptolemaeus IX Soter II (Lathyrus). Toen deze haar op aandringen van zijn moeder in 115 ten gunste van hun jongere zuster (Cleopatra V Selene) verstoten had, mobiliseerde ze op Cyprus een leger en ging dit, samen met haar hand, in Syrië aan Antiochus IX Cyzicenus aanbieden. Deze was in oorlog geraakt met zijn broer Antiochus VIII Grypus; ze werden door hem in Antiochië belegerd en Cleopatra werd na de inname van de stad in een tempel gruwelijk vermoord op bevel van haar zuster, Cleopatra Tryphaena, echtgenote van Antiochus VIII. Enkele maanden later nam Cyzicenus Tryphaena gevangen en liet haar doden (111).
5. Cleopatra V Selene, jongste zuster van Cleopatra IV, huwde haar broer Ptolemaeus IX Soter II in 115, nadat deze Cleopatra IV verstoten had. Terwijl haar echtgenoot, in conflict met hun moeder, in Syrië oorlog voerde, werd ze door Cleopatra III naar Syrië gestuurd om de vijand van haar man, Antiochus VIII Grypus, te huwen. Na diens dood huwde ze Antiochus IX Cyzicenus en daarna met diens zoon, Antiochus X Eusebes.
6. Cleopatra VI Tryphaena, dochter van Ptolemaeus IX Soter II (Lathyrus) en van een bijzit, huwde haar broer Ptolemaeus XH Neos Dionysos, bijgenaamd Auletes.
7. Cleopatra VII (Philopator), de beroemdste en meest beruchte, dochter van Ptolemaeus XII, regeerde eerst (51 vC) samen met haar broer-gemaal Ptolemaeus XIII. Naar Syrië gevlucht, kwam ze in 48 met een leger naar Pelusium, waar haar broer haar met zijn eigen troepen de weg wilde versperren. Daar werd Pompeius op bevel van Ptolemaeus bij zijn ontscheping vermoord.
Caesar, te Alexandrië aangekomen, ontbood beiden en trachtte hen te verzoenen. Cleopatra ging hem op eigen initiatief opzoeken en liet zich in zijn verblijfplaats binnensmokkelen: het begin van hun liefdesavontuur. De regent Pothinus liet Achillas met zijn troepen uit Pelusium oprukken en de Romeinen aanvallen; Bellum alexandrinum. → Arsinoë (4), de jongere zuster van Cleopatra, en na haar Ptolemaeus XIII voegden zich bij het leger van de Alexandrijnen en Ptolemaeus verdween in de strijd. Na de overwinning in 47 maakte Caesar met Cleopatra een reis op de Nijl en keerde terug naar Rome; Cleopatra regeerde samen met haar jongste broer en echtgenoot Ptolemaeus XIV. Ze baarde in augustus 47 een zoon, die naar zijn vader Caesar, door de Alexandrijnen echter Caesarion genoemd werd. In 46 ging ze met hem Caesar in Rome bezoeken, waar ze in een villa in zijn tuinen aan de Tiber verbleef. Vermoedelijk woonde ze daar de vier triomfen van Caesar bij; bij de tweede werd haar zuster Arsinoë, met gouden ketenen geboeid, meegevoerd. Na de Iden van maart 44 en de moord op Caesar vluchtte ze naar Egypte. Haar broer stierf kort daarop en ze regeerde samen met haar
driejarige zoon, die de dynastieke naam Ptolemaeus (XV) droeg.
Toen Marcus Antonius na zijn overwinning op de republikeinen te Philippi de zaken in het Oosten kwam regelen, ontmoette Cleopatra hem te Tarsus in 42. De triumvir werd onmiddellijk verliefd op de koningin en ging met haar in de winter van 41 een ’onvergelijkelijk leven’ van genot en plezier smaken te Alexandrie. Cleopatra had intussen haar zuster Arsinoë (4) in de Artemistempel te Ephese laten vermoorden. Hoewel Antonius in 40 hertrouwd was met Octavia, zuster van Octavianus (Augustus), huwde hij Cleopatra volgens egyptisch recht in 36 te Antiochië. Ze had toen van hem reeds de tweelingen Alexander Helios en Cleopatra Selene (later echtgenote van Juba II van Mauretanië), waarschijnlijk in 40 geboren, en weldra baarde ze Ptolemaeus Philadelphus.
In de zomer van 36 vergezelde ze Antonius die zijn veldtocht tegen de Parthen begon tot aan de Eufraat en keerde daarna langs enkele gebieden die ze van hem als bruidsgift ontvangen had (lericho en Transjordanië) naar Egypte terug. Antonius vierde in 34 te Alexandrië zijn triomf op de Armeniërs en verdeelde plechtig het egyptische rijk, waaronder ook romeinse gebieden, onder Cleopatra en haar kinderen. De twee volgende jaren verbleven beiden te Ephese, Samos en Athene. In 32 verklaarde Octavianus de oorlog aan Cleopatra en op 2 december 31 had de zeeslag nabij Actium plaats. Hij viel daarna in 30 via Syrië Egypte binnen en veroverde Alexandrië. Antonius en Cleopatra pleegden zelfmoord. Ptolemaeus XV werd op bevel van Octavianus vermoord; de overige kinderen van Cleopatra gingen naar Rome.
Lit. zie Ptolemaeus. Grâce Harriet Macurdy, Hellenistic Queens (Johns Hopkins Univ. Stud. in Archaeology 14; Baltimore 1932). J. N. Svoronos, Ta Noumismata tou Kratous tón Ptolemaión (Athene 1904). T. Besterman, A Bibliography of Cleopatra. (Notes and Queries 150, London 1926, 93-97; 111’114; 249). B. van de Walle, La ’Cleopàtre’ de Mariemont (CdÉ 24, 1949, 10-32). H. Volkmann, Kleopatra, Politik und Propaganda (München 1953). J. Charbonneaux, Un portrait de Cléopâtre au Musée de Cherchell (Libyca 2, 1954, 49-63). France Le Corsu, Cléopâtre était-elle laide? (Bull. Soc. fr. d’Égypte nr. 42, 1965, 19-27). I. Becher, Das Büd der Kleopatra in der griechischen und lateinischen Literatur (Berlin 1966). [Vergote]
